Nasilje nad turskim državljanima koje se dogodilo u Crnoj Gori predstavlja kulminaciju višesedmične antiimigracione kampanje mržnje i dezinformacija u domaćem medijskom i društvenom prostoru. Ta kampanja nije došla iznenada niti je bila spontana. Ona je bila rezultat akumuliranog nezadovoljstva, dugogodišnjeg pritiska na tržište nekretnina i životni standard, ali je i rezultat organizovanog širenja narativa o prijetnji „stranaca“ kao uzročnicima svih ekonomskih i socijalnih problema. Ono što je posebno privuklo pažnju javnosti i izazvalo političke sumnje jeste činjenica da su među najaktivnijim promoterima ovog narativa bili akteri bliski srpskim vlastima i medijskim centrima, koji su dokazano pod kontrolom režima Aleksandra Vučića. Time je otvoreno pitanje o stepenu i prirodi spoljnog političkog uticaja na destabilizaciju Crne Gore, kao i o ulozi lokalnih političkih subjekata u provođenju i instrumentalizaciji tog nezadovoljstva.
Da bi se u potpunosti razumio ovaj događaj, potrebno je sagledati širi kontekst imigracija u Crnoj Gori u posljednjih dvadeset godina. Od obnove nezavisnosti 2006. godine, Crna Gora je postala destinacija za više različitih talasa migracija. Prvi talas obilježio je dolazak srednjih i krupnih investitora iz Zapadne Europe, Rusije i zemalja Bliskog istoka, u periodu kada se Crna Gora pozicionirala kao novo turističko i investiciono tržište na Mediteranu. Najveći dio tog talasa dolazio je iz Rusije: od političkih i poslovnih elita, do velikog broja turista koji su Crnu Goru vidjeli kao otvoreni prostor za odmor, investicije i život.
Drugi talas uslijedio je nakon ruske okupacije Krima 2014. godine. Tada su u Crnu Goru počeli da dolaze politički emigranti, intelektualci, medijski profesionalci i ekonomski stabilni građani Rusije koji nisu podržavali novu agresivnu politiku Moskve. Taj sloj migranata bio je uglavnom proeuropski orijentisan, integrisan u urbano okruženje i nije pobuđivao šire negativne reakcije u lokalnoj javnosti.
Treći talas, koji je po svojoj strukturi i posljedicama bio najmasovniji i najosjetljiviji, dogodio se u pripremi i nakon ruske totalne invazije na Ukrajinu 2022. godine. U Crnu Goru su tada dolazili i Ukrajinci i Rusi: jedni bježeći od rata i razaranja, drugi od mobilizacije i političke represije. Ova migracija bila je mnogo heterogenija od prethodnih, i po socijalnom i po kulturnom profilu. U isto vrijeme, dešavala se i paralelna imigracija iz Turske, koja nije bila jednako vidljiva u javnosti, ali je postepeno rasla i bila povezana sa poslovnim ulaganjima i otvaranjem niza malih preduzeća, posebno u Podgorici, Baru i Budvi.
Važno je napomenuti da se istovremeno razvijao i ekonomski aspekt ove imigracije. Turska je danas najveći pojedinačni investitor u Crnoj Gori. Turski kapital je prisutan u bankarskom sektoru, energetskoj infrastrukturi, građevini, zdravstvenim i obrazovnim uslugama, kao i u rasprostranjenoj mreži malih i srednjih biznisa koji direktno zapošljavaju lokalno stanovništvo. Ukupna potrošnja imigranata u Crnoj Gori, uključujući i ruske i ukrajinske rezidente koji su u posljednjim godinama ovdje pronašli privremeni ili trajni dom, predstavlja jedan od stubova fiskalne i monetarne stabilnosti. Potrošnja u sektorima usluga, promet nekretnina, poreski doprinosi i doprinos turizmu čine značajan dio ekonomskog disanja zemlje. U takvom kontekstu, politički narativi koji podstiču neprijateljstvo prema investitorima i stranim rezidentima ne samo da produbljuju društvene podjele, već i direktno ugrožavaju ekonomske interese Crne Gore i njenu sposobnost da nastavi put europskih integracija.
Iako su antiimigracione poruke u javnom prostoru postojale već duže vrijeme, sve do ovog ljeta one nijesu imale organizovan politički izraz niti su prerastale u masovne proteste. One su se najčešće artikulisale kroz nezadovoljstvo poskupljenjima i rastom cijena nekretnina. Sve veća potražnja za stanovima i kućama od strane stranih državljana uvećala je cijene, istovremeno povećavši troškove života. I pored fiskalnih reformi vlade Milojka Spajića koje su dovele do rasta zarada, dio stanovništva je osjećao ekonomski pritisak i rastuću nejednakost. Međutim, to nezadovoljstvo je ostajalo disperzno i neorganizovano.
Promjena se dogodila ovog ljeta, kada je plasirana dezinformacija o navodnih „sto hiljada Turaka“ koji se navodno naseljavaju u Crnoj Gori uz političku podršku vlade. Ovu tvrdnju prvi je javno artikulisao Nebojša Medojević, nekada reformista i lider opozicije, a danas političar koji se otvoreno služi teorijama zavjere, dezinformacijama i retorikom moralne panike. Iako je Medojević politički marginalizovan i van parlamenta, njegov narativ je brzo preuzeo Milan Knežević, lider političkog subjekta koji je dio vladajuće koalicije i koji posjeduje kontrolu nad ključnim sigurnosnim i lokalnim polugama moći, uključujući Općinu Zeta, strateško saobraćajno čvorište sa aerodromom u Podgorici.
Knežević, uprkos tome što je u vlasti, već duže vrijeme koristi svaku krizu kao priliku za destabilizaciju političkog okruženja u Crnoj Gori, često na liniji spoljnopolitičkih interesa Beograda i Moskve. Njegovo gostovanje na televiziji bliskoj srpskom režimu, praćeno koordinisanom kampanjom na Telegram kanalima i drugim društvenim mrežama koje koriste srpski i ruski nacionalisti, stvorilo je atmosferu javne mobilizacije koja je imala snažan nacionalistički podtekst inspirisan starim historijskim predrasudama i stereotipima o Turcima i muslimanima. Okidač za proteste postao je incident na ulici u kojem je povrijeđen crnogorski državljanin, uz dramatično medijsko izvještavanje da su ga navodno teško povrijedili i pokušali ubiti turski državljani. Vijest je prenijela većina crnogorskih mejnstrim medija, bez provjere, doprinoseći panici i rastu neprijateljstva.
Uslijedili su protesti, napadi na imovinu turskih državljana, paljenje vozila i vandalski činovi koji su rezultirali trenutnom i ad hoc odlukom vlade da uvede vize za turske državljane. Naknadno je utvrđeno da počinioci incidenta nijesu bili turski državljani, već državljani Azerbejdžana, da povrijeđeni nije pretrpio teže povrede, te da se i dalje ispituje ko je inicirao sukob. Uprkos tome, politička i društvena šteta već je bila napravljena.
Ako sagledamo aktere koji su najaktivnije raspirivali paniku, govor mržnje i pozive na nasilje, vidjećemo prepoznatljiv obrazac već viđen u krizama 2015, 2016, 2019. i 2020. godine: isti medijski čvorovi, isti Telegram i Viber klasteri, iste navijačke grupe sa kriminalnom pozadinom, i iste političke figure koje su istovremeno dio državne vlasti i koordinacionih mreža u Beogradu. Kampanja se, dakle, nije razvila organski iz postojećeg socijalnog nezadovoljstva, već ciljano, kroz infrastrukturno prisutne kanale političkog uticaja. Taj kontinuitet ukazuje na jasnu političku namjeru, u kojoj je antiimigraciona histerija samo najnoviji „format”, a cilj ostaje isti: održavanje Crne Gore u stanju permanentne napetosti u kojem reformski procesi nikada ne dobijaju stabilan prostor za provođenje.
Zato pitanje „da li Srbija stoji iza napada na Turke” nije pitanje o tome da li je neko poslao direktnu naredbu — nego da li postoje politički interes, medijska infrastruktura i operativna mreža koja sistematski proizvodi nestabilnost u Crnoj Gori kada god ona krene prema konsolidaciji i europskoj normalnosti. A dok se u Beogradu vodi otvoreni politički rat sa Erdoganom oko Kosova i dronova Bajraktar, u Podgorici se kroz lokalne posrednike proizvodi politička scena na kojoj se budi stari arhetip o Turčinu kao vjekovnom neprijatelju. Otuda opravdana sumnja da krajnji cilj ovakvih akcija može biti otežavanje puta Crne Gore ka Europskoj uniji i održavanje političkog uticaja Beograda nad ključnim centrima moći u zemlji.
Time dolazimo do suštinskog pitanja: da li će Crna Gora dozvoliti da ulica i manipulisana masa određuju spoljnopolitičku orijentaciju države, cijenu kapitala, sigurnost investicija i međunarodni kredibilitet? Ili će, naprotiv, shvatiti da je upravo multietničnost, otvorenost i kosmopolitski karakter jedina realna razvojna strategija zemlje sa malim tržištem i velikim ambicijama?
Lubomir Filipovič.
Crnogorski politikolog
Članci objavljeni u rubrici “Mišljenja” odražavaju osobno mišljenje autora i ne trebaju se smatrati službenim stavom Centra
