Koncept “ruskog svijeta” kao transnacionalne zajednice nalazi svoje korijene u ranom 19. stoljeću, posebno u Teoriji službene nacionalnosti ili Teoriji zvaničnog nacionalizma. Ova teorija, koju je objavio Sergej Uvarov, bila je odbrambeni odgovor na priliv prosvjetiteljskih i buržoaskih ideja koje su mlade ruske aristokrate donijele iz Napoleonovih ratova. Ove ideje su na kraju potakle dekabristički pokret, koji je bio brutalno ugušen. Nakon toga, Uvarov je predložio novu ideološku doktrinu za Rusiju, sadržanu u trijadi: pravoslavlje, autokracija i nacionalnost. Ovo je postalo ideološka osnova ruskog konzervativizma.
Stoljećima se Rusija smatrala posljednjim bastionom europskog konzervativizma, silom koja je branila i obnavljala stari režim u Europi. Emil Suvestr je prikladno primijetio ideje moći: “Ili, dans toute question humaine, il y a quelque chose de plus puissant que la force, que le courage, que le génie même: c'est l'idée dont le temps est venu” (U svim ljudskim poslovima postoji nešto moćnije od snage, hrabrosti ili čak genija: to je ideja čije je vrijeme došlo).
Ruski konzervativizam, ojačan Uvarovljevom trijadom, decenijama je efektivno potiskivao liberalnu misao i reforme. Kruto pridržavanje autokracije i ortodoksije gušilo je sve progresivne pokrete u zemlji. Ovo potiskivanje, zajedno sa otporom modernizacijskim reformama, na kraju je dovelo do više pobuna i ustanaka tokom 19. i ranog 20. stoljeća. Najznačajniji i konačni od ovih preokreta bila je Ruska revolucija 1917. godine, koja je rezultirala abdikacijom cara Nikolaja II i usponom boljševika. Ovo je označilo kraj dinastije Romanov i autokratske vladavine koja je stoljećima definirala Rusiju, naglašavajući destruktivni potencijal produžene ideološke represije.
Nakon Oktobarske revolucije, Rusija se transformisala iz bastiona konzervativizma u najvećeg neprijatelja konzervativnih vrijednosti Zapada.
Nakon pada Berlinskog zida i raspada SSSR-a, pojavili su se novi oblici suradnje. Tokom 1990-ih, mnogi američki kršćanski misionari vidjeli su Rusiju kao “obećanu zemlju”. Ostvareni su prvi kontakti između evangelista, ruskih nacionalista i Ruske pravoslavne crkve. Ipak, kako se režim Vladimira Putina učvršćivao, prostor za takvu suradnju se smanjivao, a Rusija je postajala sve izolovanija.
Danas mnogi pogrešno gledaju na sukob između Rusije i Zapada kao na čisto neideološki, sukob između korumpiranog, nasilnog režima i demokratskih ideala. Iako je djelimično istinita, ova perspektiva zanemaruje rusko oživljavanje ideološkog raison d'être (smisla postojanja) usredsređenog na autokraciju. Novi ruski svijet, zasnovan na vrijednostima koje je Uvarov definirao prije gotovo dva stoljeća – pravoslavlje, nacionalizam i autokracija – stekao je globalnu snagu. Prvobitno predstavljena kao Surkovljeva “suverena demokracija”, sada rezonuje sa ekstremno desničarskim pokretima u Europi i Americi, čineći Putina popularnom figurom među bijelim krišćanskim nacionalistima u SAD i kod europske krajnje desnice.
Iako još uvijek bez strukture, ova nova moralistička internacionala u nastajanju, ima za cilj da efektivno zamijeni Kominternu, pronalazeći brojne saveznike na Zapadu. U svojoj knjizi “Moralistička internacionala: Rusija u globalnim kulturološkim ratovima”, Kristina Stoeckl i Dmitry Uzlaner raspravljaju o tome kako je ruska konzervativna misao internacionalizirala svoj narativ. Ovaj narativ podupire trenutne napore Rusije za kultivaciju biračkog tijela, kroz koje ona vrši utjecaj u Zapadnim društvima. Značajni primjeri uključuju ličnosti poput Marine Le Pen i bivšeg austrijskog ministra koji sada živi u Sankt Peterburgu.
Homofobija, ksenofobija, antiimigrantski pokreti, teoretičari zavjere i aktivisti protiv vakcina primaju direktnu i indirektnu podršku Rusije. Ovi napori imaju za cilj destabilizaciju društava poticanjem polarizacije, smanjenjem prostora za dijalog, smanjenjem povjerenja u institucije i na kraju ometanjem pravovremenog i informiranog donošenja odluka. Rusija nastoji da stvori haos, videći priliku u njemu. Da bi se uspostavio novi poredak, nered se prvo mora podstaći, a Rusija se učinkovito koristi ovom strategijom.
Na Zapadnom Balkanu, regionalni poredak uspostavljen nakon ratova 1990-ih i intervencije NATO-a 1999. godine nije u skladu sa nacionalnim interesima koje definiše sadašnji srpski režim. Kao i Rusija, Srbija je zainteresovana da ospori ovaj poredak. Srpski nacionalizam i srpska vlada sprovode politiku inspirisanu konceptom ruskog svijeta. „Srpski svet“ je nova manifestacija stare ideje, ukorijenjene u nacionalnu strategiju Srbije za regionalne odnose.
Pod plaštom očuvanja srpskog identiteta i kulture – na primjeru Srpske pravoslavne crkve i ćiriličnog pisma – sprovodi se nova agenda. Ova dugogodišnja kampanja predviđa da nove vlasti finansiraju pravoslavna bratstva, navodno dobrotvorne organizacije koje u stvarnosti funkcionišu kao militantne radikalizacijske grupe. Kulturni festivali koji promovišu ćirilično pismo pružaju platforme za širenje homofobičnih ideja i teorija zavjere.
Srpska crkva je također bila aktivna u suprotstavljanju progresivnim zakonima, kao što je zakon o rodnom identitetu u Crnoj Gori, koji bi omogućio pojedincima da se izjasne o vlastitom identitetu. Srpski patrijarh je rodno osjetljiv jezik označio kao oruđe protiv pravoslavne vjere. Ovo usklađivanje sa ruskom konzervativnom agendom pozicionira Srbiju kao značajnog igrača u moralističkoj internacionali, odražavajući strateške saveze iz ere Kominterne.
U zaključku, oživljavanje konzervativne internacionale koju vodi Rusija i podržava Srbija predstavlja značajnu snagu u globalnom ideološkom pejzažu. Ovaj savez nastoji da preoblikuje političke i društvene norme kroz zajedničku posvećenost pravoslavlju, nacionalizmu i autokraciji, dovodeći u pitanje liberalni demokratski poredak koji je dominirao Zapadom od kraja Hladnog rata. Implikacije ove ideološke borbe su duboke i utiču ne samo na stabilnost Balkana već i na širu geopolitičku ravnotežu. Kako ove konzervativne snage nastavljaju da dobivaju na snazi, globalna zajednica mora ostati budna i reagirati na prijetnje koje predstavlja ova nova moralistička internacionala.
Članci objavljeni u rubrici “Mišljenja” odražavaju osobno mišljenje autora i ne smiju se podudarati sa stavom Centra
Lubomir Filipovič.
Crnogorski politikolog
