Prag je 4. decembra bio domaćin jednodnevne konferencije pod nazivom „Kako širiti, promovirati i braniti evropske i demokratske vrijednosti u vremenima rata“ u organizaciji Instituta evropskih demokrata (IED) i Evropskog pokreta u Češkoj Republici. Bila je to i dobra prilika – nakon govora niza istaknutih analitičara, sadašnjih i bivših diplomata i političara – da se preispitaju pitanja i problemi u vezi sa izazovima proširenja EU, sa kojima se suočavaju i Evropska unija i njene zemlje članice, s jedne strane, i šest zemalja Zapadnog Balkana, Ukrajina i Moldavija s druge strane.
Pokušajmo ukratko ukazati na neke od najrelevantnijih dijelova ove izuzetno složene istorijske slagalice.
Prvo: glavna ideja je da unutrašnji problemi EU, posebno u kontekstu donošenja odluka – u ovom konkretnom istorijskom trenutku – predstavljaju glavnu prepreku proširenju EU u bliskoj budućnosti.
Ovaj problem nije nov. Za svaku odluku o proširenju neophodan je konsenzus među državama članicama EU. Nacionalni referendumi za pojedine zemlje – odnosno potencijalne nove članice porodice EU – postavljaju ljestvicu još više. Bez proceduralnih – odnosno konceptualnih – promjena u samoj strukturi EU, proširenje se čini nemogućim – i to ne samo u praktičnom/tehničkom smislu.
S obzirom na trenutnu političku situaciju i dešavanja u, recimo, Mađarskoj, Slovačkoj i/ili Holandiji, kao i trendove u nizu drugih zemalja EU, jasno je da su šanse za naredne članice EU krajnje male.
Drugo. 20 godina nakon samita u Solunu, jasno je da su rezultati i procesi poboljšanja daleko od planiranih. Izraz “umor od proširenja”, koji je godinama bio stalni izraz/eufemizam za stagnaciju i inerciju, zamijenjen je – i to ne samo u govorima EU birokrata – skupom izraza i metafora koji manje-više diplomatski ukazuju na to da proširenje jednostavno nije na dnevnom redu EU.
Ovaj zapanjujući utisak dodatno je ojačan imenovanjem evropskog komesara iz Mađarske. Misija Olivera Vargeija, čije su aktivnosti i odnos prema mnogim situacijama izazvale potrebu za istragom Brisela, u potpunosti odgovara ideološkim stavovima i političkoj agendi njegove matične zemlje, odnosno njenog autokratskog premijera.
Bilo je to svojevrsno proročanstvo koje se već ispunilo, prema kojem je diplomatija države članice pred prijetnjom “nuklearne opcije” unutar EU trebala poslati predstavnika zaduženog za proširenje i dobrosusjedske odnose… Samo savršena oluja!
Treće. Kako je na konferenciji navedeno, „bez jačanja unutrašnje stabilnosti procesa donošenja odluka, EU neće moći da ispuni svoj istorijski imperativ“, odnosno da formuliše i sprovodi pouzdanu i izvodljivu politiku u odnosu na Zapadni Balkan, Ukrajinu i Moldaviju.
Istorijsko vrijeme je izgubljeno, a entuzijazam za širenje (skoro) je nestao. Nije iznenađujuće da proširenje EU nije tema nacionalnih i/ili izbora na nivou EU. Nijedna politička stranka u zemljama EU, osim nekoliko izuzetaka, ne usudi se spomenuti ovaj krajnje nepopularan program u svojim političkim kampanjama…
S druge strane, neispunjena obećanja zemalja kandidata i onih koje se još uvijek bore za takav status dovela su do negativnih političkih dešavanja u politici Zapadnog Balkana, gdje su stare-nove elite naučile lekciju: stalno ponavljane prazne izjave “odlučna posvećenost EU” može postati “djelotvoran” surogat za specifičnu agendu u vezi sa EU. A ovaj surogat proces može potrajati godinama, što situaciju čini još gorom.
Četvrto. Pojedinačne zemlje sa ambicijama za članstvo u EU – uz nekoliko izuzetaka – pokazuju stagnaciju u svojim programima i aktivnostima u pravcu evropskih integracija. Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Srbija su najgore u pogledu napretka u neophodnim reformama.
Ne ulazeći u njihove konkretne probleme i negativne procese, jasno je – već dugi niz godina – da Srbija nije samo prepreka orijentaciji ka EU i efikasnoj politici susednih zemalja, već i veoma jasna bezbednosna pretnja za njih i za cijeli region. (Ne zaboravite na umešanost Rusije u ovo!) Ipak, destruktivna politika Srbije (uključujući i pitanje Kosova) još uvek nije dovoljan razlog da partneri u EU odlučnije deluju protiv Aleksandra Vučića i njegove političke elite. (To se ponovo pokazalo tokom posete italijanske premijerke Đorđije Meloni Beogradu.)
Umirivanje je i dalje ključni segment politike EU prema Srbiji. Nepotrebno je reći da je ovo duboko pogrešno za samu Srbiju, ali još više za Zapadni Balkan u celini.
Na “istočnoevropskom frontu” – i figurativno i u dramatičnom i tragično-istorijskom smislu – Ukrajina i Moldavija mogu samo da se nadaju da njihov status kandidata neće postati “beskrajna priča”. Stav mađarskog premijera Viktora Orbana i njegovog ministra vanjskih poslova je vrh proruskog “ledenog brega”, koji je sada vidljiviji u Slovačkoj i Holandiji, ali ima svoje zastupnike, vatrene pristalice i propagandiste i u drugim zemljama EU. Savremeni populizam i nacionalizam ozbiljno nanose štetu programu proširenja – širom EU.
Peto. Shodno tome, rezultati politike proširenja EU su razočaravajući. Naravno, niko ne može poreći određeni napredak, ali bilo bi pogrešno zanemariti stagnaciju ili pogoršanje političke situacije u većini navedenih zemalja – što ima poguban učinak na njihov plan pristupanja EU.
Europskoj Uniji treba novi politički realizam.
Određivanje datuma i mjerila za sljedeći “val” ekspanzije može biti korisno samo za domaću političku propagandu. Nije iznenađujuće vidjeti kako takvu “proevropsku retoriku” promovišu politički lideri čija je agenda EU uglavnom tehnologija “usnih obećanja”.
Zapadni Balkan, Ukrajina i Moldavija sada predstavljaju „periferiju“ EU, svojevrsno političko predgrađe sa uglavnom nerealnim (ali razumljivim!) ambicijama da se u razumnoj budućnosti pridruži EU. Jasno je da će njihove evropske integracije biti dug, težak i bolan proces, bez garancije konačnog uspjeha. To ne umanjuje duboko interesovanje građana ovih zemalja za ulazak u EU. Ali ovaj entuzijazam ne može trajati vječno. Primjer je Turska. Ni Putinova Rusija neće gubiti vrijeme.
Ali sve to ne umanjuje odgovornost političkih elita – kako unutar EU tako i izvan nje – da preispitaju i osmisle svoje političke koncepte i strategije.
Njihovi odgovori na ove istorijske izazove na kraju će odrediti da li zaista razumiju ovaj “historijski imperativ” ili su njihova predviđanja samo želje, s malim (ili bez) šansama da postanu naša zajednička evropska stvarnost.
Miodrag Vlahovich. Crnogorski političar i bivši diplomata. Prvi ministar inostranih poslova Crne Gore. Bivši ambasador Crne Gore u SAD, Kanadi, Islandu, Svetoj Stolici, Malteškom redu.
