Najznačajniji događaji na Zapadnom Balkanu u 2024. godini:
• Intenziviranje procesa evropskih integracija zemalja Zapadnog Balkana; stari i novi izazovi EU integracija u većini zemalja regiona.
• Dijalog Beograda i Prištine je „na ćorsokaku“.
• Rezolucija Generalne skupštine UN o Srebrenici i odgovor Beograda,
• Masovni protesti studenata i sve složenija unutrašnjepolitička situacija u Srbiji krajem godine.
Rezolucija UN
Priprema i usvajanje Rezolucije o genocidu u Srebrenici na Generalnoj skupštini UN u maju izazvala je talas snažnog ogorčenja srpskog rukovodstva. Svojevrsni odgovor je bila kampanja podrške narodnom duhu i „Svesrpski sabor“ u Beogradu kao njegov glavni događaj.
U regionu je srpska kampanja doživljavana kao pokušaj oživljavanja velikosrpske ideologije sa opasnim posljedicama. Jedna od ovih posljedica (neočekivano) bilo je zaoštravanje crnogorsko-hrvatskih odnosa i usložnjavanje evropskih integracija Crne Gore.
Crnogorski proces EU ide brže, ali…
Crna Gora je postala prva kandidatkinja koja je dobila pozitivan IBAR u oblasti vladavine prava na Međuvladinoj konferenciji EU održanoj krajem juna. To je otvorilo priliku da se zatvore druga poglavlja u pristupnim pregovorima. Prvi put nakon sedam godina, Crna Gora je u decembru ove godine zatvorila tri pregovaračka poglavlja.
Međutim, Podgorica nije uspjela da ispuni planirana mjerila u okviru četiri zatvorena poglavlja zbog stava Hrvatske, koja je svoje komšije podsjetila na niz neriješenih bilateralnih pitanja, uglavnom onih iz rata s početka ’90-ih, a to su razgraničenje granice, kažnjavanje ratnih zločinaca, potraga za nestalim osobama i obeštećenje logoraša…
Zagreb je posebno bio nezadovoljan Rezolucijom o genocidu u Jasenovcu koju je usvojio crnogorski parlament. Zvanično, hrvatska strana je ovaj korak nazvala krajnje neprijateljskim. Nezvanično – to smatra pokušajem prosrpskih snaga u Crnoj Gori da se „osvete” za Rezoluciju Generalne skupštine UN o Srebrenici. Međutim, crnogorski i evropski visoki zvaničnici optimisti su u pogledu rješavanja svih kontroverznih pitanja između Zagreba i Podgorice u bliskoj budućnosti i deblokade otvaranja narednih pregovaračkih poglavlja.
Albanija konačno počinje pregovore o pristupanju EU
Albanija je 2024. konačno započela prave razgovore o pridruživanju Evropskoj uniji. U oktobru je u zemlji otvoren Klaster 1, koji se sastoji od pet pregovaračkih poglavlja, a u decembru – Klaster 6, koji se sastoji od dva poglavlja. Tako je Albanija postala prva zemlja kandidat za članstvo u EU, a koja je u samo dva mjeseca otvorila dva klastera.
Sjeverna Makedonija „zaglavljena“ u evropskoj „čekaonici“
Tirana je uspjela da napravi iskorak u procesu evropskih integracija – ne samo zahvaljujući vlastitim naporima, već i zahvaljujući političkoj odluci Brisela da odvoji pristupni put Albanije od puta Sjeverne Makedonije. Ovaj korak je, s jedne strane, pozitivan za Tiranu, ali s druge strane, Skoplje sada mora samostalno da se nosi sa bugarskim vetom.
Kasnije se činilo da je bugarsko-makedonski kompromis postignut, a Sjevernoj Makedoniji je ostao samo jedan korak da deblokira napredak u evropskim integracijama – da Bugare uvrsti u Ustav kao državotvorni narod. Međutim, vladajuća stranka VMRO-DPMNE u Skoplju (koja se protivi ustupcima Sofije bez jasnih garancija o pristupanju EU) stavila je evropsku integraciju Sjeverne Makedonije „na pauzu“.
Obustavljene su evropske integracije Srbije
Srbija nije bila u mogućnosti da u potpunosti nastavi pregovore o pristupanju EU i tokom 2024. godine otvori Klaster 3, kako su planirali Beograd i Budimpešta. Mađarsko predsjedavanje Evropskom unijom trebalo je da bude veoma pogodno za evropske integracije Srbije. Međutim, uprkos činjenici da je Evropska komisija krajem godine još jednom istakla tehničku spremnost Srbije da otvori još jedan Klaster, članice EU nisu uspjele da postignu dogovor o tome. Zvanično je saopšteno da će se Savjet EU vratiti ovom pitanju „na osnovu suštinskog daljeg napretka Srbije“, posebno u vladavini prava i normalizaciji odnosa sa Kosovom.
Jedan od važnih razloga stvarnog „zamrzavanja“ pregovaračkog procesa jeste odbijanje Beograda da uskladi svoju spoljnu politiku sa evropskom, odnosno da uvede sankcije Ruskoj Federaciji u vezi sa ruskom agresijom na Ukrajinu. Međutim, s obzirom na fokus Brisela na druga problematična pitanja, Beograd se i dalje nada da nepoštovanje Srbije prema politici sankcija EU ne bi moglo da utiče na proces pridruživanja.
Bosna i Hercegovina se ne može pohvaliti uspjehom u evropskim integracijama
Početkom godine postojala je nada u evropski integracijski iskorak za Bosnu i Hercegovinu. Države članice Evropske unije su se krajem marta 2024. godine dogovorile da otpočnu pristupne pregovore BiH sa EU, pod uslovom da zemlja ispuni sve uslove koje je postavila Evropska komisija. Međutim, do kraja godine Brisel nije vidio napredak zemlje u sprovođenju neophodnih reformi.
Zbog nedovoljnih reformskih napora, Bosna i Hercegovina nije bila u mogućnosti da privuče sredstva iz novog programa EU usmjerenog na podršku regionu.
Početkom maja 2024. Savjet EU usvojilo je Plan rasta za Zapadni Balkan. Predviđena je raspodjela pomoći u iznosu od 6 milijardi eura za region – 2 milijarde eura su direktna plaćanja u budžet, a 4 milijarde eura su povoljni krediti.
Evropska komisija je krajem oktobra odobrila programe ekonomskih reformi Albanije, Kosova, Crne Gore, Sjeverne Makedonije i Srbije. Pet zemalja Zapadnog Balkana se obavezalo na društveno-ekonomske i temeljne reforme kao preduslov za dobijanje sredstava u okviru Plana rasta. Međutim, BiH nije uspjela da usvoji Program sa svim zahtjevima Brisela i trenutno nema pristup sredstvima koja su predviđena Planom.
Još jedna loša godina za evropske integracije Kosova
Kosovo nije uspjelo da dobije status kandidata za članstvo u EU 2024. Osim toga, na snazi su restriktivne mjere Brisela prema Prištini (zbog nedovoljnog napora kosovskih vlasti u dijalogu sa Beogradom uz posredovanje EU).
Vlasti u Prištini, na čelu sa Aljbinom Kurtijem, 2024. godine nastavile su sa zalaganjima da uspostave sopstvenu državu, za što su više puta kritikovane od strane Zapadnih diplomata. Ova politika nije doprinijela približavanju Kosova EU.
Dijalog Beograda i Prištine bez značajnih rezultata
Nedostatak opipljivog napretka u dijalogu Beograda i Prištine jedan je od najnegativnijih ishoda 2024. godine.
U 2023. godini, nakon Sporazuma o putu normalizacije između Kosova i Srbije i Aneksa o implementaciji, navodno je uočen određeni napredak. Ipak, naredna godina nije donijela suštinske promjene.
Odsustvo eskalacija (kao što je bio slučaj u Banskoj) predstavlja primjer pozitivne dinamike. No, jasno je da je nemoguće osigurati stabilnost bezbjednosne situacije u regionu bez stvarnih koraka ka sveobuhvatnoj normalizaciji odnosa Beograda i Prištine.
Napeta unutrašnja politička situacija u Srbiji
Tragedija u Novom Sadu 1. novembra, kada je urušavanje nadstrešnice na rekonstruisanoj železničkoj stanici izazvalo tragičnu smrt 15 ljudi, izazvala je talas masovnih protesta. Do kraja godine, veliki broj studentske omladine učestvovao je u protestnom pokretu, a blokirano je na desetine univerziteta širom zemlje.
Protest 22. decembra u centru Beograda bio je najveći od Miloševićevog režima. Desetine hiljada studenata zajedno sa građanima tražilo je kažnjavanje odgovornih za novosadsku tragediju.
Rukovodstvo zemlje ove proteste radije ne posmatra kao manifestaciju nezadovoljstva, već kao hibridni rat protiv Srbije. Pokušaji srpskog rukovodstva da traže podršku u Moskvi i Pekingu „za borbu protiv obojenih revolucija“ mogu samo produbiti krizu tokom sljedeće godine.
