Më 7 gusht 2025, në fshatin Gornje Zaostro, komuna Berane, në veri të Malit të Zi, u ngrit një monument për Pavle Gjurishiq, komandant i lëvizjes çetnike në Mal të Zi gjatë Luftës së Dytë Botërore. Instalimi u bë pa lejen e autoriteteve dhe, në të njejtën ditë, pas një reagimi të pafavorshëm publik dhe ndërhyrjes urgjente nga organet shtetërore, monumenti u çmontua dhe u zhvendos në oborrin e kishës lokale. Por kjo nuk ndodhi falë ndërhyrjes shtetërore, të cilëve iu ishte bllokuar hyrja në vendngjarje.
Kjo ngjarje nuk është një incident i izoluar, por pjesë e një strategjie më të gjerë të aktiviteteve nacionaliste serb dhe një përpjekje për të shfajësuar figurat kolaboracioniste të së kaluarës. Rasti në Zaostro ngre pyetje të tilla si: a kemi bërë paqe me të kaluarën, cili është roli i Kishës Ortodokse Serbe (SOC) në proceset politike të Malit të Zi dhe në lidhje me sfidat e sigurisë të shkaktuara nga akte të tilla simbolike.
Pavle Gjurishiq lindi në vitin 1909 dhe kreu arsimin në institucionet ushtarake të Mbretërisë së Jugosllavisë. Në Luftën e Prillit të vitit 1941, ai ishte oficer i Ushtrisë Mbretërore Jugosllave. Pas rënies së mbrojtjes jugosllave dhe kapitullimit të Mbretërisë, Mbreti i mitur Peter II dhe qeveria u arratisën, ndërsa oficerët e ushtrisë mbretërore, midis tyre edhe Gjurishiq, filluan të mblidheshin në Ravna Gora në Serbinë qendrore. Atje u mor vendimi për të vazhduar luftën kundër pushtuesit gjerman.
Në fazën e parë të luftës, lëvizja çetnike, e rrënjosur në formacionet partizane të nacionalistëve serbë të shekullit të 19-të, luftoi krah për krah me komunistët në kryengritjen e armatosur kundër pushtuesve. Në Mal të Zi, çetnikët dhe partizanët së bashku morën pjesë në kryengritjen mbarëkombëtare të 13 korrikut 1941. Gjurishiq mori pjesë aktive në betejat kundër italianëve dhe fillimisht kishte sukses. Megjithatë, pas fitoreve të para dhe çlirimit të territoreve në Mal të Zi dhe Serbisë (e ashtuquajtura Republika e Uzhicës), lindi një konflikt midis pjesës komuniste dhe asaj monarkiste të lëvizjes. Partizanët komunistë zgjodhën një luftë të hapur dhe të vazhdueshme kundër pushtuesve, ndërsa çetnikët, të udhëhequr nga Drazha Mihailoviq, zgjodhën një strategji të luftës kundërrevolucionare kundër komunistëve dhe ishin të përgatitur të bashkëpunonin me forcat pushtuese italiane, dhe më vonë gjermane.
Në Mal të Zi, Gjurishiq u bë një aleat kyç i italianëve në luftën kundër partizanëve. Njësitë e tij mbrojtën garnizonet italiane nga sulmet komuniste dhe ishin jashtëzakonisht efektive në këtë detyrë. Në këmbim, autoritetet italiane mbyllën sytë ndaj krimeve të tij kundër popullsisë jo-ortodokse të Malit të Zi verior. Ekziston një numër i madh dokumentesh, fotografish dhe artikujsh në shtypin e pushtimit që konfirmojnë bashkëpunimin e tij të drejtpërdrejtë me milicinë antikomuniste italiane, ku ai ishte anëtar formal dhe nga e cila merrte një pagë.
Kur Italia kapitulloi në vitin 1943, Mali i Zi ra nën kontrollin gjerman. Edhe pse Gjurishiqi ofroi të bashkëpunonte me gjermanët, ata fillimisht nuk i besuan. Ai u arrestua dhe u internua në një kamp në territorin e Ukrainës së sotme. Pasi u arratis dhe u kthye në Serbi, ai u arrestua përsëri, këtë herë në një burg të Gestapos, por u lirua falë garancive nga Milan Nediqi, presidenti kuisling i qeverisë serbe, dhe u kthye në shërbim si çetnik i legalizuar. Ai mori një gradë oficeri në milicinë e Nediqit me pëlqimin e heshtur të Mihailoviqit.
Gjurishiqi ishte atëherë i përfshirë në planet e Gjermanisë naziste për të krijuar një federatë satelitore të Serbisë dhe Malit të Zi, por ky projekt nuk mori kurrë miratimin nga Berlini. Nën patronazhin gjerman, ai formoi Korpusin e Vullnetarëve Malazezë, i cili ishte zyrtarisht pjesë e Korpusit të Vullnetarëve Serbë nën komandën e Dimitrije Ljotiqit, një bashkëpunëtor dhe ideolog i njohur i nazifashizmit serb. Në fund të luftës, duke u përpjekur të shpëtonte veten dhe njerëzit e tij, Gjurishiqi u përpoq t’u bashkohej nacionalistëve malazezë të mbledhur rreth Sekula Drljeviqit. Megjithatë, keqkuptimet me Ustashët çuan në një konflikt në Lijevče Polje, pas të cilit Gjurishiq u kap dhe u ekzekutua.
Karriera ushtarake e Gjurishiqit përfshin bashkëpunim të hapur me pushtuesit, një luftë kundër pavarësisë malazeze dhe një sërë krimesh kundër popullsisë civile. Veprimet e tij rezultuan në dhjetëra mijëra viktima civile, dhe në fund të luftës ai u mohua edhe nga Drazha Mihailoviq, por jo për shkak të bashkëpunimit me pushtuesit ose krimeve që ai shpesh urdhëronte, por për shkak të afrimit të tij me lëvizjen kolaboracioniste “separatiste” malazeze të Sekula Drljeviqit.
Pavarësisht bashkëpunimit dhe krimeve të dokumentuara, një kult i Pavle Gjurishiqit u krijua brenda një pjese të emigracionit nacionalist serb pas luftës, duke e portretizuar atë si një antifashist dhe një besnik të Mihailoviqit. Gjatë viteve 1990, në rritjen e nacionalizmit serb, ky kult u ringjall dhe Gjurishiq fitoi status simbolik. Në atë periudhë u ngrit një monument në Shtetet e Bashkuara në një varrezë serbe në Libertyville, dhe në vitin 2003 u bë një përpjekje për të ngritur një monument në Mal të Zi në prag të rivendosjes së pavarësisë malazeze. Pas ndërrimit të pushtetit në vitin 2020 dhe ardhjes së forcave politike pranë Kishës Ortodokse Serbe, përpjekjet për të rehabilituar idenë e Malit të Zi si shtet serb u rinovuan, si dhe iniciativat për të zbatuar simbole kontraverse. Paralelisht me rastin në Zaostro, po zhvillohet një debat për emërtimin e një rruge në Podgoricë sipas Pavle Bulatoviq, ish-Ministër i Mbrojtjes dhe i Brendshëm i Malit të Zi gjatë periudhës kur policia malazeze mori pjesë në krime lufte në territorin e ish-Jugosllavisë. Çështja e restaurimit të kishës serbe në Lovqen, një mal që zë një vend të rëndësishëm në mitologjinë kombëtare malazeze, është ngritur përsëri.
Mitropoliti Metodije i Budimlje-Nikšiq, përgjegjës për gjysmën veriore të Malit të Zi, mori pjesë aktive në ngjarjen e ngritjes së monumentit në Zaostro, ndërsa Joanikije, mitropoliti serb për jugun e Malit të Zi, disa muaj më parë e lavdëroi Gjurishiq-in si një hero serb.
Mesazhi që Metodije dërgoi gjatë ngjarjes në Zaostro — “do ta vendosim monumentin në kishë, le të vijnë ta shkatërrojnë kishën” — ishte një sfidë e hapur për institucionet shtetërore. Në analizën time, të botuar në revistën Siguria Kombëtare dhe e Ardhmja disa vite më parë, vura re se Metodije mbledh dhe mbështet shumicën e organizatave hapur pro-ruse në Mal të Zi, përdor gjuhë urrejtjeje kundër jo-serbëve dhe i etiketon serbët që nuk e pranojnë vizionin e tij etno-nacionalist si tradhtarë. Ai është i lidhur me ambasadat ruse dhe serbe, dhe mitropolita e tij ofron hapur mbështetje për organizatat nacionaliste si vëllazëria Tvrdosh, e cila nuk i fsheh lidhjet me mercenarët në vijën e frontit në Rusi, dhe lëvizja çetnike nga Zaostro. Metodije është një veteran i njësive ajrore të ushtrisë serbe dhe një promovues i një ideologjie luftarake të Shën Savës. Ai shpesh mund të shihet me uniformë.
Në ngjarjen e Zaostro u vu re edhe Vladimir Jankoviq Čorac, një burrë që pretendon se ka qenë komandant në grupin mercenar rus “Wagner” gjatë misioneve në Afrikë. Anëtarët e organizatës “Ushtria Mbretërore Serbe në Vend”, e udhëhequr nga Dragan Vasiljeviq nga Beogradi, i cili ka një degë aktive në Budva, ishin gjithashtu të pranishëm. Midis anëtarëve të shquar janë Slobodan Kasalica dhe Predrag Lazareviq, i njohur edhe si “montenegro.panteri” (përkthyer: panteri malazez) në rrjetet sociale. Organizata përfshin edhe Mileta Paviqeviq, aktivistin më të njohur çetnik në Mal të Zi, i cili vitin e kaluar u përpoq të provokonte një incident në Cetinje.
Edhe pse në shikim të parë mund të duken grupe joserioze dhe të padisiplinuara, përvoja e luftërave të viteve 1990 tregon se aktorë të tillë shpesh marrin detyrat më të ndyra. Në konflikte është më e lehtë të sakrifikosh një këmbësori të tillë, dhe kur udhëheqësit politikë mbeten pa to, rrjete të tëra shemben.
Reagimi i shtetit ndaj ngjarjeve në Zaostro ishte i dobët. Policia ndaloi disa pjesëmarrës, hoqi piedestalin dhe shoqëroi në heshtje zhvendosjen e monumentit në varrezë. Megjithatë, kryeministri dhe anëtarë të tjerë kyç të qeverisë shmangën identifikimin e qartë të sponsorëve dhe organizatorëve. Gjatë ngjarjes, gazetarët nga dy media të mëdha malazeze u rrahën.
Ngritja dhe çmontimi i monumentit të Pavle Gjurishiq në Zaostro nuk është thjesht një incident lokal, por një simptomë e një lufte më të thellë politike mbi identitetin e Malit të Zi. Nga njëra anë janë forcat që duan të ruajnë trashëgiminë antifashiste dhe karakterin qytetar të shtetit, dhe nga ana tjetër ato që përdorin revizionizmin historik dhe provokimet simbolike si instrument të ndikimit politik, duke u mbështetur në mbështetjen e Serbisë dhe Rusisë. Nëse institucionet nuk tregojnë vendosmëri, incidente të tilla do të përsëriten, duke thelluar përçarjet shoqërore dhe duke rritur rrezikun e destabilizimit të shtetit.
Ljubomir Filipoviq. Politolog malazez
Materialet e publikuara në rubrikën “Opinionet” pasqyrojnë mendimin personal të autorit dhe mund të mos përkojnë me qëndrimin e Qendrës
