Prisustvo Kine u zemljama Zapadnog Balkana je primjetno, ali veoma neravnomjerno raspoređeno. Dakle, ako se generalno, u regionalnom kontekstu, može govoriti o učešću Kine u realizaciji određenih infrastrukturnih i energetskih projekata i kulturnoj saradnji, bez značajnog uticaja na politiku i sferu bezbjednosti, onda je u slučaju Srbije riječ o opsežnomi razvijenom strateškom partnerstvu.
Za Evropsku uniju uticaj Kine na region predstavlja izazov na koji će biti sve teže dati adekvatan odgovor.
Kontekst
Kina i 16 zemalja Centralne, Istočne, uključujući Jugoistočnu Evropu su 2012. godine osnovale inicijativu ekonomske saradnje “16 plus jedan”. Projektu su se pridružile Albanija, Bugarska, Bosna i Hercegovina, Letonija, Litvanija, Sjeverna Makedonija, Poljska, Rumunija, Srbija, Slovačka, Slovenija, Hrvatska, Češka, Crna Gora, Mađarska, Estonija. Grčka je postala dio procesa 2019. godine, pretvarajući projekat u “17 plus jedan”.
Kina je skoro svake godine organizovala samite, nadajući se da će privući saradnju evropskih zemalja – učesnika inicijative – kroz ulaganja u infrastrukturu i tehnološke industrije.
Format “16/17+1” pokrenut je za još jedan strateški kineski spoljnopolitički projekat – “Jedan pojas, jedan put”, koji je kasnije postao poznat kao “Pojas i put”.
„Ekonomski pojas puta svile“, zasnovan na principu starog trgovačkog puta koji je povezivao istok i zapad pre mnogo vjekova, pokrenut je 2013. godine. Nakon 10 godina, više od 120 zemalja i skoro 30 međunarodnih organizacija pridružilo se projektu Jedan pojas, jedan put.
“16/17+1” je postao sastavni dio strateškog plana Pekinga za uspostavljanje veza Kine sa Evropom i povećanje kineskog prisustva u Evropi, a zapadni Balkan je postao dio ovog geopolitičkog procesa.
Ništa se nije promijenilo za zapadni Balkan čak ni nakon što se Litvanija povukla iz projekta u maju 2021., a Letonija i Estonija su slijedile njihov primjer u avgustu 2022.
Albanija
Naravno, ključni partner Pekinga na Zapadnom Balkanu je Beograd, ali se odnosi sa nekim drugim zemljama u regionu mogu smatrati posebnim i teoretski imaju potencijal za rast. Radi se o Albaniji.
Sredinom 20. vjeka odnosi Tirane i Pekinga bili su veoma prijateljski. Zapravo, Albanija je već neko vrijeme glavni evropski partner Kine.
Danas nema govora o bliskoj saradnji Tirane i Pekinga.
Početkom 2023. premijer Edi Rama je, govoreći tokom posjete Japanu, rekao da okvirni program (17+1) ima svoje prednosti, ali “u smislu ekonomskog uticaja, rekao bih da je nula”.
U tom smislu može se razmatrati samo jedan slučaj.
Kineska kompanija Geo-Jade Petroleum je 2016. godine kupila kanadski Bankers Petroleum za 441 milion američkih dolara (575 miliona kanadskih dolara), zajedno sa koncesijom za veliko naftno polje u Albaniji. Nakon ulaganja od više od 2 milijarde američkih dolara, kompanija je počela da proizvodi više od 90% sirove nafte u Albaniji. Bankers Petroleum se trenutno pozicionira kao najveći strani direktni investitor, najveći poreski obveznik u Albaniji i jedan od najvećih poslodavaca.
Trenutno nema govora o bilo kakvom značajnijem prilivu kineskih “petrodolara” u albansku politiku. Tirana posljednjih decenija vodi jasnu prozapadnu, još više proameričku politiku, a pojedinačne, pa čak i tako moćne kineske kompanije, čini se, nisu mogle utjecati na to. Istovremeno, nemoguće je govoriti o potpunoj neaktivnosti kineskih investitora u oblastima koje su vrlo malo vezane za naftni biznis, a veoma mnogo – za promociju kineskih interesa. Na primjer, Bankers Petroleum podržava projekte Konfucijevog instituta u Tirani.
Trenutno se Albanija neće povući iz projekata Pekinga u Evropi. Barem, to je ono što Edi Rama uvjerava.
Bosna i Hercegovina
Kina je u Bosnu i Hercegovinu uložila oko tri milijarde dolara, uključujući investicije vrijedne 610 miliona dolara od 2019. do 2021. godine i 2,44 milijarde dolara u kreditima od 2010. do 2022. godine. Štaviše, riječ je o oba dijela BiH, i o Republici Srpskoj i o Federaciji Bosne i Hercegovine. Značajno je da Konfucijev institut radi i u Banja Luci (RS) iu Sarajevu (FbiH).
Kineske investicije i krediti u BiH usmjereni su prvenstveno na sektor transporta, energetike i metalurgije i praćeni su aferama vezanim za sumnje u korupciju, netransparentnost, kašnjenje u realizaciji, a neki najavljeni projekti su i potpuno propali.
Prema mišljenju domaćih istraživačkih novinara, za privlačenje kineskog novca prvenstveno su zainteresovani korumpirani političari i antizapadni političari, koji zahvaljujući saradnji sa Kinom mogu da nastave svoju politiku, odbijajući reforme neophodne za evropske integracije i dobijajući transparentan evropski novac.
Kosovo
Nema saradnje između Pekinga i Prištine, što nije iznenađujuće: Peking ne priznaje nezavisnost Kosova, a Kosovo Kinu smatra svojim neprijateljem.
Sjeverna Madedonija
Pozitivna percepcija Kine posljednjih godina raste u Sjevernoj Makedoniji, i to bez značajnijih kineskih ulaganja u ekonomiju, uglavnom kroz “meku moć” – projekte kulturne, obrazovne i medijske saradnje. Proces je postao toliko vidljiv i prepoznatljiv da je provedena posebna studija pod naslovom “Razumijevanje alata, narativa i utjecaja kineske meke moći u Sjevernoj Makedoniji”.
Istraživači smatraju da je Konfucijev institut “stub” kineske “meke moći” – on daje stipendije za studije i istraživanja, potpisuje memorandume o saradnji, održava konferencije i sajmove.
Odvojeno, intenzivira se saradnja između univerziteta Sjeverne Makedonije i Kine.
Mediji su dali značajan doprinos povećanju uticaja Kine na makedonsko javno mnjenje. Lokalne novine redovno objavljuju članke kineskog ambasadora i emituju materijale kineskih medija zahvaljujući sporazumima o podeli sadržaja.
Drugi pravac je književnost. Posljednjih godina u Sjevernoj Makedoniji došlo je do eksplozivnog aktiviranja prevodilačke i izdavačke djelatnosti, posebno u dijelu prijevoda sa kineskog na makedonski, pri čemu je značajan dio knjiga namijenjen dječjoj publici.
Istraživači kažu da je Sjeverna Makedonija postala svojevrsno eksperimentalno tlo gdje Kina proučava kako djeluje meka moć u demokratskom društvu.
Hrvatska
Izgradnja Pelješkog mosta, dugog skoro 2,5 kilometra, koji je povezao južnu Hrvatsku (Dubrovačka regija) sa ostatkom zemlje, zaobilazeći kopneni prolaz kroz teritoriju Bosne i Hercegovine. Ovo je najveći infrastrukturni projekat u zemlji u posljednjih nekoliko godina, od čega je 85% finansirala EU. Međutim, njegovu implementaciju 2018. godine dobila je kineska firma China Road and Bridge Corporation u oštroj konkurenciji. Jasno je da ovo nije kineska investicija, već ozbiljan imidž projekat za Peking. Radovi su obavljeni na vrijeme i na potrebnom visokokvalitetnom tehničkom nivou. Otvaranje mosta postalo je glavni događaj u Hrvatskoj 2022. godine.
Srbija
Srbija je glavni strateški partner Kine ne samo u regionu, već i u Evropi.
Posebni odnosi između dvije zemlje razvili su se nakon što je projektil pogodio kinesku ambasadu u Beogradu tokom vazdušne operacije NATO-a protiv Jugoslavije 1999. godine.
Saradnja Srbije i Kine odvija se u svim pravcima bez izuzetka – kulturnom, obrazovnom, trgovinsko-ekonomskom, političkom i bezbjednosnom.
Dvije zemlje su zvanično strateški partneri, što uključuje intenzivan bilateralni politički dijalog i razmjenu posjeta na najvišem nivou.
2006. godine u Beogradu je osnivan Prvi Konfučijev institut na Balkanu.
Kineska kompanija je 2016. godine zvanično postala vlasnik metalurškog kombinata u Smeredevu.
Kina je postala najvažniji trgovinski partner Srbije – obim kinesko-srpske trgovine u 2022. godini premašiće šest milijardi američkih dolara.
U oktobru 2023. godine, Srbija i Kina potpisale su Sporazum o slobodnoj trgovini, što je bio korak bez presedana za jednu evropsku zemlju.
Kina poslednjih godina postepeno povećava svoje prisustvo u privredi Srbije. Realizovani i planirani projekti su veoma različiti, od mosta preko Dunava za novu željezničku prugu između Beograda i Budimpešte do ugovora vrednog 3,2 milijarde evra za unapređenje kanalizacionih sistema u 60 lokalnih zajednica.
Kineske direktne strane investicije prošle godine bile su 1,4 milijarde eura, što je neznatno manje od 1,44 milijarde koliko je uložila Evropska unija. Prema rezultatima 2023. godine, prema postojećem trendu, kineske investicije će po prvi put biti jednake ukupnom iznosu investicija svih zemalja članica EU zajedno.
Istovremeno, postoji suštinska razlika između kineskih i evropskih investicija – za razliku od Evropske unije, Kina ne postavlja uslove za reforme i ne zahtjeva od Srbije da de facto prizna Kosovo. Naprotiv, Peking je nepokolebljivi zagovornik teritorijalnog integriteta Srbije i, kao član Savjeta bezbjednosti UN, pruža Beogradu pouzdanu podršku prilikom razmatranja pitanja Kosova.
Posebno treba istaći vojnu saradnju dvije zemlje. Kina je tokom protekle decenije u više navrata snabdjevala srpsku vojsku raznovrsnom opremom koja se može koristiti u oblasti odbrane: od informatičke opreme do gumenih čamaca, kamiona i bagera.
Saradnja Vojske Srbije i kineske vojske razvija se u različitim pravcima. To su, prije svega, vojno-tehnička saradnja, kao i sajber bezbjednost, vojno obrazovanje i vojna medicina.
Najznačajniji korak bila je nabavka naoružanja Beograda od Pekinga, što je predstavljalo iskorak za srpsku protivvazdušnu odbranu – protivvazdušni raketni sistem srednjeg dometa FK-3 i bespilotne letelice CH-95 i CH-92A, neophodne za savremeno ratovanje. Srpska vojska postala je jedini vlasnik kompleksa FK-3 u Evropi, koji je kineski pandan ruskom S-300 i američkom Patriotu.
Trenutno Ministarstvo odbrane Srbije nastavlja pregovore sa kineskim partnerima o novim nabavkama bespilotnih platformi i sistema PVO.
Srbija se može posmatrati kao glavni kineski strateški partner u Evropi, kineska ispostava na evropskom kontinentu. S druge strane, za Beograd je Peking vodeći saveznik za podršku stavu Srbije na međunarodnoj areni u pogledu nemogućnosti priznavanja nezavisnosti Kosova.
Crna Gora
U susjednoj Crnoj Gori prisustvo Kine nije tako sveobuhvatno.
Najveći kineski projekat u Crnoj Gori bila je izgradnja autoputa Bar-Boljare.
Crna Gora je 2014. godine pozajmila više od 900 miliona dolara od Export-Import banke Kine za finansiranje dionice autoputa od 41 kilometar, koja će povezati lučki grad Bar sa susjednom Srbijom. Ugovor je dodijeljen China Road and Bridge Corporation (CRBC) bez otvorenog tendera.
Iako je završetak planiran za kraj 2019. godine, autoput je pušten u rad tek u julu 2022. godine, a crnogorska Vlada našla se u dugovima koji iznose više od jedne trećine godišnjeg budžeta zemlje. Na kraju je zvanična Podgorica bila prinuđena da zatraži pomoć od EU za refinansiranje kredita i zaključila je ugovori sa francuskom Societe Generale, njemačkom Deutsche bankom i američkim Merrill Lynch i Goldman Sachsom.
Izgradnju crnogorskog autoputa u dug za kineski novac pratile su negativne prognoze, sve do predviđanja prisilnog prenosa državne imovine u Kinu, pa čak i dijela teritorije. Na kraju, intervencija zapadnih partnera spasila je Podgoricu od najgoreg scenarija.
Problemi oko izgradnje puta nisu uništili kinesko-crnogorske odnose. Dolazak novog predsjednika, parlamenta i vlade 2023. godine nije stao na put saradnji Crne Gore i Kine. Nedavno imenovani šef Ministarstva ekonomije zemlje već je imao vremena da razgovara sa kineskim ambasadorom, koji je obećao nove investicije.
Kako je na sastanku sa šefom kineske diplomatske misije u Podgorici izjavio šef crnogorskog parlamenta Andrija Mandić, „Crna Gora teži da što prije postane punopravna članica Evropske unije, ali ostaje posvećena daljoj saradnji sa Kinom.”
Vrijedi dodati da Konfučijev institut uspješno radi u Crnoj Gori i partner je državnog univerziteta u Podgorici.
Zaključci
Uticaj Kine u regionu Zapadnog Balkana je u porastu. Region je postao meta Pekinga zbog ograničene sposobnosti vlada da prikupe resurse za ekonomski razvoj na zapadnim tržištima kapitala, zbog raširene korupcije i korumpiranih ljudi na vlasti koji su zainteresovani za neprozirne uslove ulaganja i kreditiranja, kao i zbog specifične karakteristike kao što su nostalgija stanovništva za socijalističkom prošlošću, antizapadna raspoloženja u Rusiji, zemljama koje su poražene u ratu i posebnim geopolitičkim interesima zemalja koje još nisu prevladale posljedice nedavnih vojnih sukoba.
Za Evropsku uniju i Zapad općenito, priliv kineskog novca na zapadni Balkan, u kombinaciji s kineskom mekom moći, predstavlja složen izazov. Dostupnost novca koji ne zahtijeva reforme i transparentnost bit će faktor koji će blokirati provođenje promjena neophodnih za evropske integracije. Istovremeno, ako se nastavi kočenje evropskih integracija regiona, problem izgradnje kineskog mostobrana Zapadnog Balkana biće sve teže rešiv.
