Ono što se danas dešava sa Crnom Gorom u kontekstu evropskih integracija kvalitativno je drugačije od svega što smo gledali u prethodnoj deceniji. Nakon više od dvanaest godina faktičke pauze u politici proširenja, signali koji dolaze od lidera država članica Evropske unije ukazuju na to da je Brisel – makar simbolički – spreman da proces ponovo pokrene. Ne radi se o novoj velikoj viziji proširenja, niti o suštinskom strateškom zaokretu Unije, već o potrebi da se pokaže da politika proširenja nije mrtvo slovo na papiru.
U tom kontekstu, Crna Gora se pojavljuje kao idealan kandidat. Država sa oko 600 hiljada stanovnika ne predstavlja ni ekonomski ni politički šok za Uniju. Njeno eventualno članstvo ne mijenja unutrašnje ravnoteže moći, ne opterećuje budžet i ne otvara nova sistemska pitanja. Upravo zbog toga, Crna Gora je “lak zalogaj” i dobra politička trgovina: prijem male države koja je tehnički najdalje odmakla u pregovorima omogućava EU da pošalje signal da je proširenje i dalje moguće, bez preuzimanja velikog rizika.
Prije godinu dana, u tekstu koji sam tada napisao, izrazio sam skepsu prema stvarnoj posvećenosti nove vlade evropskom putu, posebno imajući u vidu politički profil i ranije javne poruke premijera Milojka Spajića. Retrospektivno, taj strah se pokazao neopravdanim. Vlada je u proteklih godinu dana evidentno ubrzala aktivnosti u pregovaračkom procesu, institucionalna dinamika je poboljšana, a politički kapital je jasno uložen u evropsku agendu. To, naravno, ne znači da je proces postao linearan ili bez rizika. Naprotiv, upravo u ovom “foto-finišu” pojavljuju se najopasniji potencijalni izvori opstrukcije.
Srbija ostaje najzainteresovaniji akter da Crna Gora – ili bilo ko drugi iz regiona – ne uđe u Evropsku uniju prije nje. To nije stvar emotivne frustracije, već racionalne političke kalkulacije. Članstvo Crne Gore u EU bi ogolilo činjenicu da Srbija sama ne želi članstvo, ili barem ne pod uslovima koje Unija postavlja. Aleksandar Vučić je tu poziciju prilično jasno artikulisao u javnim nastupima, a odgovor premijera Spajića na mreži X – da će Crna Gora biti u EU 2028. godine i tamo čekati ostale, uključujući Srbiju – bio je politički korektan, ali suštinski provokativan za Beograd.
Instrumenti koje Srbija ima na raspolaganju nijesu novi. Riječ je o kombinaciji diplomatskog lobiranja, medijskog uticaja, političkih partija u Crnoj Gori koje funkcionišu kao produžena ruka Beograda, kao i o značajnom dijelu Srpske pravoslavne crkve. Upravo taj crkveni faktor zaslužuje posebnu pažnju, jer se često pogrešno tumači kao monolitan.
Vučić je u prethodnim godinama svjesno radio na fragmentaciji centara moći unutar Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Dodjeljivanje statusa mitropolije Nikšiću nije bio puki administrativni čin, već politička odluka sa dugoročnim posljedicama. Time je dodatno oslabljen institucionalni autoritet Cetinjske mitropolije, koja se često – pogrešno – percipira kao autonomni duhovni centar u Crnoj Gori. Danas to više nije ni institucionalno održiva teza.
Rezultat ove fragmentacije je postojanje najmanje dvije struje unutar SPC u Crnoj Gori. Jednu predvodi mitropolit Metodije (Ostojić), koji otvoreno i svesrdno podržava Vučića, rusku politiku i agresivni srpski nacionalizam. Drugu predvodi mitropolit Joanikije, koji je oprezniji u javnim nastupima, ali ideološki ostaje dosljedan srpskom nacionalnom narativu.
Metodijeva struja je posebno problematična. Pod njegovim autoritetom razvija se radikalizovana, militantna i otvoreno proruska mreža. Nedavno hapšenje predstavnika Balkanske kozačke vojske u Danilovgradu – sa velikom količinom novca, uniformi i oružja – nije izolovan incident. Riječ je o organizaciji čije su parade prethodno organizovane uz Metodijevu podršku, u prisustvu ruskih ambasadora, sa kojima on održava bliske odnose. Ovdje više ne govorimo o ideologiji, već o bezbjednosnom problemu.
Zanimljive promjene dešavaju se i unutar političkog spektra srpskog nacionalizma u Crnoj Gori. Andrija Mandić, kao predsjednik Skupštine, pokazuje znake opreza i distanciranja od Vučića. Njegova retorika postaje umjerenija, proevropska, a diplomatske aktivnosti intenzivnije. Očigledno je da Mandić pokušava da izgradi legitimitet na Zapadu i da se predstavi kao “odgovorni” nacionalista koji može biti dio evropskog političkog okvira.
Suprotno tome, Milan Knežević ostaje destabilizujući faktor. Kao politički manje potentan dio koalicionog dvojca, on kompenzuje nedostatak institucionalne moći konstantnim izazivanjem kriza. Nedavni pozivi na antiimigrantske akcije, koje su rezultirale paljenjem radnji i nasiljem prema turskim državljanima, nijesu slučajni ekscesi, već dio šire strategije proizvodnje haosa.
Posebno zabrinjava situacija u opštini Zeta, gdje se pod političkim pokroviteljstvom Kneževića organizuju protesti protiv izgradnje postrojenja za tretman otpadnih voda – projekta koji je ključan za ispunjavanje EU standarda u oblasti zaštite životne sredine. Širenje panike i dezinformacija o navodnoj štetnosti postrojenja ima jasan cilj: blokadu evropskih reformi na terenu. Dodatnu težinu cijeloj situaciji daje činjenica da se u Zeti pojavljuju strukture povezane sa nekadašnjim pripadnicima Crvenih beretki i organizovanim kriminalom, uključujući Radojicu Božovića, čije se ime u Crnoj Gori pominje sa strahom.
U samom finišu ove godine, Crna Gora se suočila sa još jednim izazovom: privremenom blokadom zatvaranja pregovaračkih poglavlja 10 (poljoprivreda) i 13 (ribarstvo) od strane Francuske. Ova dva poglavlja bila su dio paketa od pet planiranih za zatvaranje do kraja 2025. godine, što bi omogućilo da se tokom 2026. započne izrada Ugovora o pristupanju, kako je najavio njemački kancelar.
Sumnje prema Francuskoj u Crnoj Gori nijesu bez istorijskog i političkog konteksta. Francuska je 1918. godine igrala ključnu ulogu u okupaciji i aneksiji Crne Gore, snažno podržavajući Srbiju. U novijoj istoriji, francuski ambasadori su često pokazivali otvorene simpatije prema srpskim nacionalistima u Crnoj Gori. Odlikovanje rektora Univerziteta Crne Gore, Vladimira Božovića – poznatog po proruskim stavovima i pozivima na “devesternizaciju” – kao i intervju ambasadorke Francuske dat listu Borba, mediju koji se percipira kao propagandni alat Aleksandra Vučića, dodatno su pojačali sumnje.
Francusko-srpski odnosi su objektivno bliski: značajna srpska dijaspora u Francuskoj, veze sa francuskom ekstremnom desnicom, kao i činjenica da je Arno Gujon, nekadašnji aktivista te scene, danas visoki funkcioner srpske vlade. Ipak, ova epizoda se završila povoljno po Crnu Goru. Nakon direktnih razgovora premijera Spajića sa predsjednikom Makronom i intenzivne diplomatske aktivnosti, francuski stav je promijenjen u roku od 24 sata, čime je otvoren put za zatvaranje pet poglavlja i realnu mogućnost članstva do 2028. godine.
Uprkos ovom pozitivnom ishodu, rizici nijesu nestali. Prvi je upravo francusko-srpska bliskost, koja se može ponovo aktivirati u nekom od narednih koraka. Drugi je potencijalno zaoštravanje odnosa sa Hrvatskom, na čemu strateški rade srpski nacionalisti u Crnoj Gori, konstantnim otvaranjem pitanja granice, broda Jadran i ratne prošlosti devedesetih. Treći rizik je mogućnost koordinisanog djelovanja Srbije i Albanije u usporavanju crnogorskog puta, pri čemu su protesti u Botunu i neobično srpsko-albansko “partnerstvo” na lokalnim temama indikativni.
Uprkos svemu, važno je naglasiti i konstruktivan pristup opozicije u Crnoj Gori, koja – iako van vlasti – u značajnoj mjeri podržava evropski put. To je ključna razlika u odnosu na Srbiju, gdje podrška članstvu u EU iznosi oko 40%, dok u Crnoj Gori prelazi 70%.
Crna Gora se nalazi u rijetkom istorijskom trenutku u kojem se geopolitičke okolnosti, unutrašnja politička volja i institucionalna spremnost poklapaju. Taj prozor neće biti otvoren dugo. Da bi se šansa iskoristila, potrebno je nekoliko jasnih poteza:
- Bez kompromisa sa bezbjednosnim prijetnjama. Država mora odlučno reagovati na svaku formu militantnog ekstremizma, posebno onog sa stranim vezama, bez obzira na crkveni ili politički kišobran.
- Jasna komunikacija sa EU partnerima. Crna Gora mora kontinuirano informisati ključne države članice o destabilizujućem djelovanju regionalnih aktera, posebno Srbije, uz konkretne dokaze i primjere.
- Depolitizacija ključnih infrastrukturnih projekata. Projekti vezani za EU standarde, poput zaštite životne sredine, moraju biti zaštićeni od lokalnih političkih ucjena i dezinformacija.
- Proaktivna regionalna diplomatija. Odnosi sa Hrvatskom i Albanijom zahtijevaju aktivno upravljanje, prije nego što postanu instrument opstrukcije.
- Unutrašnji konsenzus o EU kao državnom interesu. Evropski put mora ostati iznad dnevne politike i partijskih kalkulacija.
Ako Crna Gora sada ne iskoristi ovu priliku, sljedeća možda neće doći decenijama. Ako je iskoristi, postaće ne samo članica EU, već i presedan koji će razotkriti ko u regionu zaista želi Evropu, a ko Evropu koristi samo kao izgovor.
Lubomir Filipovič.
Crnogorski politikolog
Članci objavljeni u rubrici “Mišljenja” odražavaju osobno mišljenje autora i ne trebaju se smatrati službenim stavom Centra
