Litijum i Srbija – Balša Božović

Litijum je postao centralna tema u javnoj sferi Srbije. Što bi istraživači javnog mnijenja kazali, litijum je pokretač građanskog nezadovoljstva Vučićevim autokratskim režimom, koji suvereno vlada već dvanaest godina. Afera s litijumom zbunjuje mnoge zbog preovlađujućeg nepovjerenja i ostrašćenosti u društvu, što rezultira nedostatkom racionalne debate o ovoj temi. Litijum je tako postao jednačina sa dvije nepoznate – Pandorina kutija iz koje proizilaze brojna kritična pitanja o situaciji u Srbiji. Ovo su samo neka od pitanja koja se svakodnevno postavljaju: Šta se tačno dešava u Srbiji po pitanju litijuma? Zašto je litijum odjednom postao okidač za masovno nezadovoljstvo u Srbiji? Koliko je realan strah od zagađenja životne sredine zbog litijuma? Hoćemo li se zaista otrovati litijumom? Da li Srbija brani svoju nezavisnost, suverenitet i dostojanstvo borbom protiv litijuma? Hoće li Srbija zaista postati rudarska kolonija slična onima u Africi? Da li je Zapad izdao građane Srbije podržavajući Vučićevu odluku da kopa litijum? Da li su antilitijumski protesti zaista izraz ekološke svijesti, vid političke borbe protiv Aleksandra Vučića ili prilika za konačni obračun sa Zapadom?

Da bi se razumjelo pitanje litijuma u Srbiji, prvo se mora shvatiti stanje srpskog društva od dolaska Vučića na vlast 2012. godine.

Srbija se od 2012. godine suočila sa višestrukim krizama, a kroz sve te krize režim na čelu sa Vučićem, ne samo da je uspio da izađe kao pobjednik, već je i ojačao svoju autokratsku vlast. Kako?

Nakon poraza u drugom krugu predsjedničkih izbora 2012, kada je Tomislav Nikolić pobijedio Borisa Tadića, došao je kraj ere postpetooktobarske Srbije, koja nije ispunila velika očekivanja građana nakon 2000. godine i nije ispunila svoju evropsku ambiciju da postane punopravna članica Evropske unije. Stari režim Slobodana Miloševića i Vojislava Šešelja vratio se na vlast pod vođstvom Aleksandra Vučića, koji je staru politiku velikosrpskog nacionalizma, čiji je dio bio, prilagodio novim okolnostima i sprovodio je na hibridni način. Velikosrpski nacionalizam je specifična ideologija koja traži plodno tlo u razbijenoj svijesti građana koji su tokom 1990-ih pretrpjeli značajne ratne traume, pad životnog standarda, kulturni kolaps, društveno beznađe i prekid svih veza koje su Srbiju povezivale sa civiliziranim svijetom. Nakon promjena 2000. godine, veliki broj građana osjećao se gubitnicima ekonomske tranzicije nakon privatizacije privrede i prelaska iz društvenog u privatno vlasništvo. Dakle, postojali su svi uslovi potrebni da opasna ideologija državnog nacionalizma zaživi.

Dakle, litijumska afera je samo još jedna kriza koja je pogodila srpsko društvo, predodređena da bude još jedna prolazna epizoda za brojne nezadovoljne građane koji se nadaju da bi ovo mogla biti još jedna prilika za demokratizaciju Srbije. U ovom tekstu pokušaću da objasnim zašto je to tako.

Aleksandar Vučić je u proteklih dvanaest godina iskoristio niz kriza da ojača svoju autokratsku vlast u Srbiji.

Prva među njima bila je rješavanje kosovskog pitanja, koje su prethodne vlade pod Tadićem i Koštunicom izbjegavale da riješe. Vučić je to iskoristio da dobije podršku Zapada. Kao dokazani ekstremni nacionalista, uspio je da ubijedi građane Srbije da se on nikada neće odreći Kosova, a istovremeno je ubijeđivao Zapadne vlade da samo on, kao nacionalista, može da preda Kosovo vlastima u Prištini. Svi su bili srećni – i nacionalisti, koji ne bi odustali od Kosova, i Zapad, kome je rješavanje kosovskog čvora bilo izuzetno važno, kao i građanske snage u Srbiji i nevladin sektor, koji je takođe želio da se pitanje Kosova skine sa političkog dnevnog reda Srbije, jednom zauvijek. Tako je Vučić još na startu pridobio blanko podršku Zapada, koja je često veoma postojana i sporo biva povučena.

Druga kriza koja mu je išla u prilog bila je migrantska kriza u Evropi. Angela Merkel i Njemačka, fokusirane na rješavanje migrantskog pitanja, zažmurile su na nedostatak demokratije u Srbiji, omogućavajući Vučiću da stekne dodatna ulaganja i političke poene u Evropi. Smješten na migrantskoj ruti koja je izazvala političku krizu u Njemačkoj i Evropskoj uniji, Vučić je postao jedan od miljenika administracije Angele Merkel jer je migrantskom krizom upravljao brutalnije od bilo kojeg drugog balkanskog lidera. Vučiću je pored Njemačke propusnicu dala i Evropska unija.

Treća kriza bila je pobjeda Donalda Trampa na predsjedničkim izborima u SAD 2016. godine. Nova američka administracija pokazala je spremnost da razmotri izuzetno opasnu ideju podjele Kosova, koja bi podrazumijevala i ponovno otvaranje pitanja o drugim granicama na Zapadnom Balkanu. Ovaj dijalog vodio je vrlo kontroverzni specijalni izaslanik predsjednika Trampa, Ričard Grenel. Kako se ispostavilo, Grenel je vodio političku igru ​​koja je išla protiv interesa Evropske unije, pa i Njemačke, i pokušavao da napravi opasne političke poslove sa najkorumpiranijim političarima kao što su Hašim Tači i Ramuš Haradinaj sa Kosova i sa Aleksandrom Vučićem u Srbiji. Tači je kasnije završio na optuženičkoj klupi, gdje mu se i dalje sudi za ratne zločine. Cijeli plan koji je Grenel podržao, predložio je u “non-pejperu” slovenački premijer Janez Janša. Dvije stvari su bile posebno simptomatične: prvo, plan je podržavao ideju stvaranja tri velike države na Balkanu — Srbije, Hrvatske i Albanije — na račun Kosova, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. To je podrazumijevalo novi rat na Zapadnom Balkanu. Drugo, objava ovog plana 2019. godine poklopila se sa velikim pripremama Rusije za invaziju na Ukrajinu. Sukob oko Kosova ili raspad Bosne i Hercegovine bio je u najvećem interesu Putinovog režima, kojem je izbijanje novih sukoba na Balkanu bilo od koristi kako bi, uz distrakciju Zapada, tiho i brzo osvojio Ukrajinu. Na sreću, Tramp je izgubio izbore 2020, a Ričard Grenel je izgubio svoju poziciju. Međutim, zanimljivo je da je Grenel nakon smjene ostao u Beogradu i da ima veoma bliske finansijske veze sa Vladom Srbije. Sve to je omogućilo Vučiću da se predstavi kao legitimni pregovarač za (ne)stabilnost u regionu, kako Zapadu, tako i Istoku. Iako je Vučić uspio da ojača svoju poziciju, Trampov poraz na izborima obezbjedio je mir na Balkanu i preusmjerio fokus nazad na Ukrajinu.

Četvrta kriza bila je pandemija COVID-19 iz 2020. godine, koja je paralisala svijet i omogućila Vučiću da dodatno konsoliduje svoju vlast u Srbiji, koristeći krizu kao priliku da ojača veze sa Kinom i ostane nedirnut kritikama Zapada u pogledu demokratskih nedostataka. Tako je Srbija danas jedina država na evropskom kontinentu koja koristi kinesko oružje i opremu za nadzor. Kao i u prethodna tri slučaja, Vučić je iskoristio krizu u zemljama Zapada da uvede novu supersilu na evropski kontinent, što je jamčilo njegovo političko balansiranje sa Zapadom u vremenima dramatičnim za Zapad. Naravno, zapadne vlade su bile fokusirane na domaće političke krize koje su proizašle iz COVID-a i nisu insistirale da Srbija slijedi evropske reforme. Nezadovoljstvo kovid krizom dostiglo je nezabilježen nivo u Srbiji. Vučić je i opoziciju i nezadovoljne građane uvukao na antivakserske pozicije, što je dovelo do toga da EU ponovo zatvara oči pred pitanjem demokratije u Srbiji.

Peta kriza bila je ruska invazija na Ukrajinu. Vučić je otvoreno stao na stranu Rusije, očekujući brzu pobjedu. Režimski mediji objavili su naslove u najtiražnijim srpskim novinama u kojima se tvrdi da je Ukrajina zapravo napala Rusiju i da Rusija vodi odbrambeni rat. Srbija je danima ćutala po pitanju ruske agresije i nikada nije koristila taj izraz. Vučić je odbio da uvede sankcije Rusiji i nebrojenim televizijskim nastupima uvjerio srpsku javnost da Rusija ne može da izgubi rat. Zbog straha od mogućih sukoba na Balkanu, na čemu je Putin, preko Srbije, Republike Srpske i Crne Gore, aktivno radio, Zapad je po ko zna koji put zažmurio na Vučićevu politiku, što je on ponovo vješto iskoristio. Vučić se Zapadu predstavljao kao lider koji mora da balansira između Rusije i Zapada, jer je opoziciju u Srbiji uspio da prikaže kao prorusku. S druge strane, ostao je lojalan partner Rusiji i kroz nebrojene međusobne posjete zvaničnika, i u jeku rata pokazao veliku posvećenost i razumijevanje za rusku agresiju. Srbija je nastavila da štiti ruske interese i kapital u ovom dijelu Evrope.

Ovo nas dovodi do šeste krize — „Afere sa litijumom“.

Vučić za sebe kaže da je veliki šahista, koji precizno i ​​mudro povlači svaki potez na šahovskoj tabli. Međutim, to nije istina, ma koliko visoko mišljenje imao o sebi. Šah je igra sa jasnim pravilima i jednakim mogućnostima za oba igrača. U Vučićevom slučaju to nije tako, jer on igra šah na način da protivniku ostavlja samo jedan pion, dok on igra sa svim figurama, upuštajući se u inherentno neravnopravne mečeve. Uz ogromnu i neviđenu kontrolu medija u Evropi, na kojoj bi mogli da mu pozavide i Putin i Lukašenko, Vučić agresivnom kampanjom neprestano sije strah među stanovništvom, stvarajući sliku zamišljenog neprijatelja koji samo što im nije pokucao na vrata. Zbunjujući javnost raznim dezinformacijama sa najviših nivoa države, lako manipuliše i postavlja pravila igre, u kojoj do sada nije izgubio.

Pitanje litijuma je od početka uokvireno kao opozicioni sukob sa Zapadom u Srbiji. Ovo je njegova stara strategija. Vučić preko svih državnih organa, uključujući i tajnu službu, na proteste postavlja najekstremnije proruske aktiviste kako bi stvorio sliku političke pozadine protesta. S druge strane, ruskoj državi predstavlja građanski dio protesta, dakle onaj dio koji jeste proevropski, kao dominantan, s narativom da su došli sa zapadnim novcem da sruše vlast u „obojenoj revoluciji“, a zatim da ugroze sjajne odnose Srbije i Rusije.

Stručna debata je namjerno izostala kako bi konfuzija bila još veća. U ovom ambijentu nepovjerenja koje vlada i javnosti, gdje niko nikome ne vjeruje, Vučić radikalizuje javnost na za i protiv litijuma, ubijajući tako svaku racionalnost. Naravno, sve to ide na štetu onih koji su istinski zabrinuti i povećava konfuziju iz koje Vučić lako izlazi kao spasilac.

Strogo kontrolisani mediji puštaju u javnost razne sumnjive naučnike koji bez dokaza šire strah i dezinformacije o rudniku litijuma, a onda racionalni i ugledni stručnjaci ne žele da učestvuju u takvom cirkusu. To razbija nezadovoljne građane i radikalizuje njihove pozicije, što dovodi do međusobnog nepovjerenja. Tako se nezadovoljna masa pasivizira.

Vučić proevropskim biračima predstavlja Evropsku uniju kao portparola projekta Rio Tinto, da bi pojačao njihov defetizam. Kod drugih, proruskih i nacionalističkih birača, on kroz Rio Tinto povećava mržnju protiv Zapada, pretvarajući proteste u antizapadne demonstracije koje pozivaju na nasilje. Svoje birače pasivizira kroz korupciju i zloupotrebu javnih resursa, kroz izdvajanja iz budžeta i kroz totalnu konfuziju i strah koji na kraju lično kontroliše.

Na osnovu dosadašnjih iskustava, ovo je još jedna prilika da se Vučić predstavi kao jedino rješenje u zemlji, jer se opozicija ponovo uplela u antizapadni narativ. U nemogućnosti da dopre do šireg medijskog prostora, opozicija povlađuje biračima koji izražavaju nezadovoljstvo na društvenim mrežama. Sve to dovodi do aktivnosti bez ikakve strategije ili plana. Opozicija tako iracionalno postaje glas, ne samo protiv litijuma, već i protiv rudarstva u Srbiji uopšte, ostavljajući Vučiću prostor da manipuliše i obraća se rudarima u Srbiji kao zaštitnik njihovih interesa i poslova. Vučić time ponovo pokazuje zapadnim vladama da je on jedini sagovornik u Srbiji, a istovremeno manipuliše i Zapadom i građanima, koristeći krize za jačanje svoje nezavisnosti i spoljnopolitičkih ciljeva.

Vučić se pokazao kao majstor manipulacije i laži, koristeći svaku krizu da obezbijedi kontrolu i ostvari svoje političke ciljeve, često na račun građana Srbije ili suvereniteta i teritorijalnog integriteta susjednih država u regionu.

Svaka kriza je do sada vođena na isti način, pa sve ukazuje da neće biti drugačije ni sa litijumom.

Kako je Vučić ponovo postavio zamku opoziciji?

Vučić je iskoristio nezadovoljstvo rudarenjem litijuma, koje su u početku izazvale ekološke organizacije, a kasnije su im se pridružile opozicione stranke sa oba kraja političkog spektra, da ponovo ujedini ljevicu i desnicu pod istim zahtjevom i anti-Vučićevom politikom. Neko bi mogao pomisliti da je ovo samoubilački politički potez. Ne. Vučić vrlo dobro zna kako da otupi ivicu nezadovoljstva javnosti, tako što će prvo dati prostor „apolitičnim“ ekološkim aktivistima, krajnje sumnjivih profila, da organizuju proteste. Hapšenjem i represijom ovih ekoloških aktivista, Vučić raspiruje vatru i stvara utisak da je zaista zabrinut za svoju moć. Ovo je zamka. Time Vučić legitimiše nova lica kao lidere protesta, iza kojih ne stoji nijedna opoziciona stranka, odnosno bez ikakve kontrole koja bi strateški upravljala javnim nezadovoljstvom. Zatim pušta opoziciju da požuri da iskoristi građansko nezadovoljstvo, u pokušaju da skupi jeftine političke poene. Ti poeni nikada nisu dubinski, već isključivo površinski i kratkotrajni, jer ova podrška ne dolazi sa ideološkom ili političkom lojalnošću ovim strankama. To je isključivo nezadovoljstvo zasnovano na jednom pitanju. Tada se, pored građanske opozicije, obično pojavljuje i antievropska opozicija (proruska). Ovdje nema nikakve sinergije; naprotiv, zbir ekoloških pokreta, građanske opozicije i antizapadne opozicije daje minus i novu demotivaciju među demonstrantima i opozicionim glasačima. Ubrzo dolazi do različitih političkih stavova koji dovode do međusobnih optužbi i razlaza unutar opozicije. Sve je to isprobana formula za neuspjeh, jer Vučić često podmeće „opozicionare“ koji će planski unijeti razdor.

Na kraju, najracionalniji dio profesije baca peškir jer aktivisti počinju dizati temperaturu dezinformacijama koje uzbuđuju javnost. Sve to uskoro izgleda kao zamućena čorba iz koje će mnogi prije ili kasnije potražiti izlaz iz još jednog neuspjeha.

Izvana, Evropa i region pomno prate nezadovoljstvo u Srbiji izazvano litijumskom aferom koju je pokrenuo režim Aleksandra Vučića.

Mnogi u Srbiji vjeruju da su protesti protiv litijuma prilika za demokratske promjene u Srbiji. To je najčasniji i ujedno najočajniji dio otpora, koji svaku dosadašnju krizu vidi kao priliku za promjenu. Nažalost, kao što smo pokazali u prethodnim primjerima, to neće biti slučaj.

Antilitijumski protesti su savršeno iskomunicirani kao protesti protiv Aleksandra Vučića. To je jasno. Vučić se, čini se, sasvim svjesno pozicionirao protiv nezadovoljstva oko rudarenja litijuma. Zašto? Time je na sebe preuzeo sav teret nezadovoljstva građana u Srbiji, koji sve što generalno kritikuju o Vučiću i njegovoj vladavini u proteklih 12 godina vide u antilitijumskoj kampanji. Da li to znači da Vučić najavljuje političku sahranu ili je u igri nešto drugo? U stvari, radi se o nečem drugom. To je politički inženjering i objedinjavanje nespojivih političkih opcija koje nemaju sinergiju.

Koje je moguće rješenje za ovu i svaku buduću krizu?

Isti obrazac se ponavlja u svakoj krizi do sada. Vučić je zatrovao političku scenu u Srbiji i nametnuo narativ da niko nije dovoljno dobar da umjesto njega dođe na vlast i da su Srbiji potrebna nova lica u politici. Ovo je zamka koju je prva progutala građanska Srbija, počevši od bijelih listića na izborima 2012. godine, do današnjih dana. To je lavirint Aleksandra Vučića, kroz koji je opozicija ušla u dvanaestogodišnji međusobni rat i sukob u potrazi za novim licima, iz kojih je izašla usitnjena, potkupljena i oslabljena. Zbog toga postoji to veliko nepovjerenje prema samim strankama, koje takođe imaju nesigurnost i strah od vođenja protesta, jer se time rizikuje njihov položaj u javnosti. Zbog toga svi puštaju “apolitične” aktiviste da preuzmu vodstvo u javnom nezadovoljstvu, a stranke samo stidljivo dolaze sa strane. To je upravo ono što Aleksandar Vučić želi. To je recept za propast svakog nezadovoljstva i njegov ponovni trijumf. Stoga stranke moraju preuzeti aktivniju i odlučniju ulogu u kanalisanju nezadovoljstva i ideološkom profilisanju, jer jedno nezadovoljstvo ne može ujediniti ljude različitih političkih profila u jedan front, jer takav front neće biti dugotrajan. Potrebno je da stranke, a ne aktivisti, budu te koje će formulisati zahtjeve u skladu sa ideologijom i politikom i koje će voditi borbu protiv režima. To je put ka ozdravljenju političke scene u Srbiji i put ka jačanju istinski proevropske opozicije kao istinske alternative Vučićevom režimu.

Dok se opozicija ne presabere i oporavi od stalnih poraza, Vučić će sve što mu se do sada zamjeralo zameniti litijumom. Nakon još jedne pobjede, koja je izvjesna ako se ništa ne promijeni u strategiji opozicije, on će se, kao i obično, fokusirati na stvaranje sljedeće krize, jer Vučić samo u krizama zna da vlada.

Članci objavljeni u rubrici „Mišljenja“ odražavaju lično mišljenje autora i ne moraju se podudarati sa stavom Centra