Dvije skandalozne priče, koje su se odvijale posljednjih nekoliko mjeseci, dostigle su novu fazu razvoja. Riječ je o suđenju Miloradu Dodiku u Bosni i Hercegovini i istrazi o tragičnom urušavanju nadstrešnice na željezničkoj stanici u Novom Sadu.
Gotovo paralelno, istovremeno, potvrđena je Dodikova kazna i privedeni su zvaničnici čiji su postupci, prema istrazi, doveli do tragedije u Novom Sadu.
Konačna odluka je još daleko, ali barem je period stagnacije završen.
Oba slučaja su već značajno uticala na unutrašnju političku situaciju u Bosni i Hercegovini i Srbiji. Dalji tok događaja imaće dugoročne posljedice za političke lidere u Banjoj Luci i Beogradu, za Zapadni Balkan i za međunarodne aktere koji ih aktivno pokušavaju podržati.
Među posljednjima, značajna i uticajna ličnost je Viktor Orban. Nedavni događaji su još jednom skrenuli pažnju na uključenost mađarskog lidera u balkanske poslove.
Presuda u Sarajevu
Apelacioni sad Suda Bosne i Hercegovine donio je 1. augusta odluku u slučaju predsjednika Republike Srpske, Milorada Dodika, kojom ga je osudio na godinu dana zatvora i šest godina zabrane obavljanja funkcije predsjednika RS-a. Time je potvrđena odluka Suda Bosne i Hercegovine od 26. februara ove godine, kada je Dodik osuđen zbog odobravanja zakona koji je usvojila Narodna skupština Republike Srpske (NSRS). Zakon je predviđao da se u RS-u više ne priznaju odluke visokog predstavnika međunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini, Kristijana Šmita.
Ova presuda se može smatrati kulminacijom sukoba između Sarajeva i Banja Luke. U stvari, Dodiku je oduzeta mogućnost da ostane na funkciji predsjednika RS-a. Štaviše, sada je upitna i njegova ukupna politička budućnost.
Kao što se i očekivalo, lidera Srba u BiH podržava zvanični Beograd i lično predsjednik Srbije, Aleksandar Vučić. Tradicionalno, Moskva je među Dodikovim pristalicama.
No, lista Dodikovih prijatelja ne završava se s Vučićem i Putinom.
Sadašnji lider bosanskohercegovačkih Srba aktivno uživa podršku u Budimpešti.
Orban je ranije pokazao svaku vrstu podrške Dodiku. Mađarska je Republici Srpskoj davala kredite i grantove, dajući političku podršku rukovodstvu RS… Opšte je poznato da su mađarske specijalne snage navodno otišle u Banju Luku kako bi zaštitile Dodika od hapšenja nakon ranije odluke suda u BiH.
Nakon nove presude, stav mađarskog premijera ostao je nepromijenjen: apsolutna podrška.
Orban je 2. augusta izjavio da Mađarska neće priznati Dodikovu presudu. Prema riječima šefa mađarske vlade, „neprihvatljivo je“ da „regent“, kojeg je delegirala Evropska unija, svrgava i sudi predsjedniku kojeg su izabrali bosanski Srbi.
Tako je Orban gotovo doslovno ponovio Dodikovu izjavu datu dan ranije, kada je predsjednik RS presudu suda u BiH nazvao političkim korakom koji je organizovao visoki predstavnik Kristijan Šmit, a podržala Evropska unija.
Hapšenja u Srbiji
Nisu ništa manje dramatični događaji koji su se ovih dana mogli pratiti u Srbiji. Prvog augusta privedeni su brojni osumnjičeni u vezi s urušavanjem nadstrešnice na željezničkoj stanici u Novom Sadu – tragičan događaj od 1. novembra 2024. godine, koji je doveo je do smrti 16 osoba. Ova tragedija izazvala je talas protesta u zemlji. Protesti traju i danas. Glavni zahtjev demonstranata je kažnjavanje odgovornih za tragediju. Učesnici protesta nisu sumnjali da su korupcija i nepotizam u vlasti uzrok katastrofe. Organi za provođenje zakona potvrdili su taj stav.
Tužilaštvo za organizovani kriminal Srbije privelo je 11 osoba zbog sumnje da su počinile korupcijska krivična djela, povezana s projektom rekonstrukcije željeznice od Novog Sada do mađarske granice.
Ovaj projekat je dio brze željezničke linije između glavnih gradova Srbije i Mađarske, koja je pak dio kineske inicijative „Pojas i put“. Izvođač projekta je Budimpešta, koja je za to dobila kineski kredit, ali je klasifikovala kao tajne sve sporazume s Pekingom.
Beograd je, takođe, slijedio put netransparentnosti i tajnosti.
Kako je sada poznato, srbijanske vlasti su zaključile ugovor o rekonstrukciji s kineskim konzorcijem CRIC&CCCC (China Railway International Co. Ltd i China Communications Construction Company Ltd) na osnovu međuvladinog sporazuma između Srbije i Kine, bez raspisivanja javnog tendera. Kao rezultat toga, kineska kompanija je ostvarila nezakonitu korist od najmanje 18,7 miliona dolara zbog inflacije cijena i takozvanih dodatnih troškova, a zvaničnici su korupcijskim šemama i zloupotrebom položaja nanijeli štetu budžetu od najmanje 115 miliona dolara.
Među uhapšenima je i Tomislav Momirović, koji je u vrijeme radova na rekonstrukciji bio na čelu Ministarstva građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture. Goran Vesić, koji je prethodno obavljao ovu funkciju, takođe je impliciran. Dan prije hapšenja, Vesić je hospitalizovan i podvrgnut hitnoj operaciji.
Uhapšeno je još nekoliko visokopozicioniranih zvaničnika iz sadašnjeg vladinog tima.
Srpsko rukovodstvo izrazilo je otvoreno nezadovoljstvo hapšenjima koja je izvršilo tužilaštvo.
Vučić je izjavio da su potjernice za bivšim ministrima izdate „neosnovano“, da su „skandalozne“, a „ponašanje“ Tužilaštva za organizirani kriminal nazvao „kriminalnim“.
„Vrijeme odgovornosti doći će i za 15. mart (kada se u Beogradu održao masovni antivladin protest) i razne druge pokušaje državnog udara“, rekao je srbijanski predsjednik. „Ovo će biti pravna država, u kojoj stranci neće odlučivati ko će sjedeti iza rešetaka“, rekao je.
Vučić nije objasnio kako su stranci uključeni u hapšenja, ali očigledno je da srpsko rukovodstvo tumači hapšenje visokih zvaničnika kao dio „obojene revolucije“ usmjerene protiv sadašnje srpske vlade, a organizovane od strane „Zapada“.
Očekivano, Budimpešta, koja upravlja kineskim željezničkim projektom i stalno se spori s Briselom, nalazi se na Vučićevoj strani. Ranije, usred masovnih protesta u Srbiji, Orban je čak dao posebnu izjavu u znak podrške srpskoj vladi i provladinim političkim snagama, nazivajući proteste rezultatom stranog miješanja i navodeći da „srpski patrioti mogu da računaju na mađarske patriote“.
Mađarski balkanski ciljevi
Jasno je zašto se Dodik i Vučić oslanjaju na Orbana. S jedne strane, to je novac koji Beograd i Banja Luka dobijaju iz Budimpešte ili preko Budimpešte, kao u slučaju izgradnje željeznice u okviru kineskog projekta. S druge strane, to je mogućnost da imaju „zastupnika“ među državama članicama NATO-a i EU. Mađarski „poseban“ položaj potkopava koheziju evropske i evroatlantske politike i čini je manje efikasnom i uticajnom, posebno na Balkanu.
Teže je odgovoriti na pitanje zašto je Orban toliko uporan u lobiranju za interese Dodika i Vučića.
Ključna verzija, koja se provlači kao crvena nit kroz regionalne i međunarodne medijske publikacije, jeste da Orban gradi osovinu autoritarnih režima i mrežu neliberalnih političkih snaga koje kritički gledaju na politiku Brisela, ali su spremne na saradnju s Pekingom i Moskvom.
Ovaj proces ima nekoliko komponenti.
- Prije svega, Orban pokušava da promijeni ideološke temelje Evrope uklanjanjem liberalizma, globalizma i multikulturalizma. Podjednako važan cilj za njega jeste jačanje, po njegovom mišljenju, suvereniteta pojedinačnih država i davanje prioriteta nacionalnim vladama nad međunarodnim institucijama (tijelima EU).
- Da bi ostvario svoje ciljeve, Orban aktivno sarađuje s Kinom, privlačeći kineska sredstva za razvoj svojevrsne alternativne ekonomije u Evropi, koja postaje alternativa EU i Zapadu uopšte. Stručnjaci Budimpeštu već dugo nazivaju „kineskim centrom u Evropi“, a željeznica do Beograda je samo jedan primjer aktivnosti u tom smjeru.
- Peking, koji čini sve što može da promoviše svoje ekonomske i geopolitičke interese u Evropi, posebno u EU, svakako je zadovoljan ovim partnerstvom.
- Još jedan geopolitički stub za Mađarsku postala je Rusija. Autoritarni, antiliberalni ruski režim je iz ideoloških razloga dobrodošao od strane sadašnjeg mađarskog rukovodstva, a prilika da dobije jeftine ruske energetske resurse jača taj afinitet.
Zapravo, po mnogim pokazateljima, Orbanova Mađarska se može nazvati proruskom državom. Moskva je očigledno veoma zainteresovana za razvoj ove saradnje i za podršku mađarskim politikama koje potkopavaju jedinstvo EU i NATO-a.
Šta je sljedeće?
Zbog sva četiri gore navedena faktora, Beograd i Banja Luka su prioritetni pravci za vanjsku politiku Budimpešte.
Lideri skloni autoritarnim metodama upravljanja;
Društvo koje podržava konzervativne vrijednosti;
Ekonomija koja je dovoljno zatvorena za netransparentno sprovođenje kineskih projekata;
Zavisnost regije o ruskoj energiji;
Proruski sentimenti među vodećim političarima i značajnim dijelom biračkog tijela – sve to čini Srbiju i Republiku Srpsku, pod sadašnjim vladama u Beogradu i Banja Luci, izuzetno povoljnim okruženjem za sprovođenje Orbanovih ambicioznih planova na Balkanu.
Borba „protiv liberalne i ujedinjene EU“, promocija kineskih i ruskih interesa u Evropi biće izuzetno komplikovana bez Dodika i Vučića.
Stoga je za sadašnjeg mađarskog lidera izuzetno nepovoljno ako dođe do promjene vlasti, bilo u Beogradu ili u Banja Luci, zbog čega Orban štiti i najvjerovatnije će nastaviti da štiti svoje balkanske prijatelje.
No, najnovije odluke Suda Bosne i Hercegovine, u Dodikovom slučaju, i srpskog tužilaštva, u vezi sa zvaničnicima iz sadašnje srpske vlade, ukazuju na to da bi Dodikove i Vučićeve pozicije mogle biti poljuljane – a s njima i Orbanov uticaj u regiji.
