Republika Kosovo uoči parlamentarnih izbora – Orhan Çeku

Uvod

Nekada dio socijalističke federacije Jugoslavije, od 2008. godine Kosovo je nezavisna država, međunarodno priznata od strane više od 100 članica UN. Stvaranje nove države omogućeno je nakon političkog procesa pregovora, uz posredovanje i odobrenje UN-a, odnosno uz Ahtisarijev plan. Prema ovom planu, koji su podržale SAD i većina zemalja EU, predstavnici Skupštine Kosova su 17. februara 2008. godine proglasili Kosovo nezavisnom i suverenom državom. Procesu dijaloga je prethodila međunarodna administracija Misije Ujedinjenih nacija, poznata kao UNMIK. Postavljeni su temelji ekonomskog oporavka i izgrađene demokratske institucije pod okriljem UNMIK-a i uz učešće političkih predstavnika na Kosovu. Dio ovih dešavanja bila je izgradnja izbornog sistema, zasnovanog na najboljim demokratskim praksama. Od 2001. godine na Kosovu je održano osam legalnih izbornih procesa. Kao jedan od glavnih segmenata demokratije, na Kosovu, slobodni parlamentarni izbori predstavljaju dimenziju političke zrelosti različitih političkih partija i pokreta u zemlji. Parlamentarni izbori 9. februara za Republiku Kosovo predstavljaju važan politički zamah, kao proces koji ima veliki značaj za budućnost zemlje i služi kao kontinuirano nastojanje države da jača demokratiju, njene institucije i vladavinu prava. Nova vlada će se suočiti sa nizom izazova, koji utiču na fundamentalne oblasti države i građana ove zemlje, kao što su: ekonomski rast, vladavina prava, bezbjednost i proces dijaloga sa Srbijom uz pomoć EU, kao i kao evroatlantske integracije. Važan dio integracija biće članstvo u međunarodnim organizacijama, poput Savjeta Evrope, Interpola, pa sve do UN i NATO-a, kao i proces približavanja EU. Nova vlada će se takođe suočiti sa međunarodnim pritiskom da postigne obavezujuće političke sporazume sa Srbijom. Otvorena pitanja sa Srbijom, sukob u Ukrajini i nastojanja Rusije da utiče na Zapadni Balkan su važni izazovi kojima se nova vlada mora jasno pozabaviti. Ova pitanja čine prisustvo NATO-a na Kosovu neophodnim.

Parlamentarni izbori 9. februara 2025.

Građani Kosova će 9. februara krenuti ka glasačkim kutijama da biraju svoje predstavnike u zakonodavnoj instituciji – Skupštini Kosova. S obzirom na dinamiku političkih zbivanja posljednjih godina, ovi izbori će biti veoma važni za budućnost zemlje. Uoči parlamentarnih izbora, Kosovo doživljava visoku političku dinamiku, sa glavnim partijama koje se upuštaju u žestoku političku konkurenciju kako bi pridobile podršku građana. Centralna izborna komisija (CIK) izvršila je neophodne pripreme za organizaciju ovih izbora. U tom smislu, CIK je usvojio izbornu listu građana sa pravom glasa. Prema podacima sa ove liste, broj građana Kosova sa pravom glasa u ovom izbornom procesu je: 2.075.868. Prema podacima CIK-a, broj građana sa pravom glasa na biračkim mjestima u Republici Kosovo je 1.970.944, dok je broj građana koji su se upisali da glasaju van Kosova 104.924. Broj registrovanih birača van zemlje odražava realnost kosovskog društva, pošto je veliki broj građana zemlje emigrirao u zemlje Zapadne Evrope. Na listi birača koju je odobrio CIK, uočena su neslaganja između stvarnih brojki stanovništva i građana sa pravom glasa. To je zbog činjenice da prema preliminarnim podacima koje je objavila Agencija za statistiku Kosova 2024. godine, na Kosovu živi 1.586.659 stanovnika. Nesklad između biračkog spiska građana sa pravom glasa i opšte populacije u zemlji utiče na izračunavanje tačnog procenta birača na izborima. Prema podacima CIK-a, na opštim parlamentarnim izborima 2021. godine sa odobrenog biračkog spiska od 1.794.862 glasalo je 903.379 birača ili 48,78 odsto. Na parlamentarnim izborima 9. februara 2025. ne očekuje se da će glasati više od 800.000 birača, što automatski smanjuje ukupan procenat.

Tokom ovih izbora, očekuje se da će biti jaka konkurencija između opozicionih partija PDK, LDK, AAK+NISMA da osvoje glasove na štetu glavnog političkog pokreta u zemlji, Pokret Samoopredjeljenje (LVV) čiji je lider Aljbin Kurti, koji je i aktuelni premijer Kosova. Ova partija je na posljednjim izborima (2021.) osvojila 50,280 odsto podrške, što je čini prvom političkom strankom u istoriji parlamentarne demokratije na Kosovu koja je pobijedila sa više od 50 odsto podrške birača. Parlamentarna većina koju predvodi LVV, po prvi put od proglašenja nezavisnosti, završila je puni četvorogodišnji ustavni mandat (2021-2025.). Glavna politička stranka u zemlji, Pokret Samoopredjeljenje (LVV), koju predvodi harizmatični lider, sadašnji premijer, Aljbin Kurti, ima za cilj da osvoji novi mandat, fokusirajući se na reforme započete u zemlji kako bi mogli proširiti suverenitet na cijeloj teritoriji Kosova i ojačati organe bezbjednosti i odbrane i borbu protiv korupcije. LVV-u nije bila potrebna vladajuća koalicija sa tradicionalnim opozicionim strankama na Kosovu. Vlada je bila u koaliciji sa poslanicima nevećinskih manjina (Turci, Bošnjaci, Romi, Aškalije, Egipćani i Goranci), kojima je po Ustavu zagarantovano 10 mjesta u Skupštini Kosova. Na izborima 9. februara, LVV je predstavio slogan „S kraja na kraj”, dvosmislenu frazu kojom se želi ukazati na cilj proširenja suvereniteta na cijelu zemlju i novu pobjedu sa više od 50  odsto glasova.

S druge strane, Demokratska partija Kosova (PDK), koju su osnovali bivši čelnici OVK 1999. godine, a sada je vodi bivši rep pjevač Memlji Krasnići, u nastojanju da reformiše stranku, pokušava da povrati povjerenje biračkog tijela nudeći alternative u ekonomskoj i socijalnoj politici. Demokratska partija Kosova ostvarila je najveći rezultat 2007. godine (34,3 odsto). Predvodi je vođa političke direkcije OVK, Hašim Tači, koji je vodio vladu u dva mandata, a bio je izabran za predsjednika zemlje tokom trećeg mandata. No, PDK je dio opozicije od 2019. godine. Promjene u njenom rukovodstvu i optužbe za ratne zločine protiv bivšeg predsjednika Tačija i predsjednika Skupštine, Kadrija Veseljija, dovele su partiju, koja se poistovjećuje sa oslobodilačkim ratom, u nepovoljnu situaciju. Na izborima 2021. izašla je kao druga najveća stranka u zemlji sa 17,009 odsto glasova. Ova stranka je na izborima 9. februara predložila bivšeg ministra finansija i sadašnjeg gradonačelnika Mitrovice, Bedrija Hamzu, za premijera zemlje. Njihov slogan na ovim izborima je „Bolje“, u želji da pokažu da će pod njihovom vlašću Kosovo biti bolje.

Još jedna važna stranka koja je prošla kroz političku tranziciju, uspone i padove, jeste Demokratski savez Kosova (LDK). LDK, koji je osnovan 1989. godine kao politički pokret u kontekstu promjena koje su se dešavale u bivšoj Jugoslaviji, postavio je temelje pluralističke demokratije na Kosovu 90-ih godina. Predvođen pacifističkim liderom Ibrahimom Rugovom, LDK je do 2007. godine bio glavna politička snaga u zemlji. Nakon smrti predsjednika Rugove 2006. godine, LDK se podijelio na dvije stranke i izgubio značaj koji je nekada imao. Pod vođstvom sadašnjeg lidera, Lumira Abdidžikua, LDK promoviše platformu fokusiranu na ekonomski razvoj i evropsku integraciju, premise pod uticajem njegove desničarske orijentacije. Na izborima 2021. godine, LDK je doživio najveći pad od svog osnivanja, osvojivši samo 12,731 odsto podrške.

Važna stranka u zemlji je Alijansa za budućnost Kosova (AAK), koju je 2000. godine osnovao jedan od poznatih bivših vođa OVK Ramuš Haradinaj. Lider AAK-a, Haradinaj, uz podršku u rasponu od 7-11 odsto, uspio je dva puta da bude izabran za premijera zemlje (2004-2005. u koaliciji sa bivšim predsjednikom Rugovom i 2017-2019. u koaliciji sa PDK). Za izbore koji će se održati 9. februara 2025. godine, AAK je formirala koaliciju sa Socijaldemokratskom inicijativom, koju predvodi Fatmir Ljimaj, takođe poznati bivši komandant OVK. Limaj se odvojio od PDK i 2013. osnovao sopstvenu političku stranku. AAK i Socijaldemokratska inicijativa postigli su koalicioni sporazum sa Intelektualnim forumom E30, političkom grupom univerzitetskih profesora u zemlji, i sa Konzervativnom strankom. Ova koalicija, kroz glavni slogan „Direktno u NATO”, ima za cilj da poveća svoj uticaj na izborima, u kreiranju politike na Kosovu, fokusirajući se na pitanja bezbjednosti i regionalnog razvoja. Dio političke konkurencije je i „Koalicija za porodicu“, koja ima za cilj dostizanje izbornog cenzusa od 5 odsto, neophodnog da postane parlamentarna stranka. Politički program ove koalicije je služenje tradicionalnim porodičnim vrijednostima.

S druge strane, stranke manjinskih zajednica imaju za cilj da osvoje mandate zagarantovane Ustavom. U tom kontekstu, „Srpska lista“ koju podržava zvanični Beograd ostaje glavna politička snaga kosovskih Srba.

Političko okruženje i bezbjednosna situacija

Tokom četvorogodišnje vladavine LVV-a, političko okruženje je postalo prilično polarizovano napadima opozicije na Vladu i optužbama opozicije na račun bivših vladajućih partija. Tokom četvorogodišnje vladavine, LVV je uspio da eliminira paralelne srpske strukture u sjevernom dijelu Kosova kroz dobro organizovane akcije specijalnih jedinica Kosovske policije. Ovo se smatra i najvećim dostignućem tokom četvorogodišnje vladavine ove vlade. Ovakve postupke policije u pojedinim slučajevima kritikovala je međunarodna zajednica akreditovana u zemlji, preko ambasadora Kvinte (SAD, Velika Britanija, Francuska, Njemačka i Italija). Ove zemlje i EU zahtjevale su da se vodi konstruktivan dijalog između Prištine i Beograda o svim otvorenim pitanjima i da se ne preduzimaju jednostrane akcije Vlade Kosova. S druge strane, Beograd nije pokazao spremnost da sprovede Briselski temeljni sporazum (27. februar 2023.) i Implementacioni aneks Sporazuma, poznat kao Ohridski sporazum (18. mart 2023.). Vladu su kritikovali i brojni domaći analitičari i novinari zbog kontinuiranog pritiska na medije i pravosudni sistem. Kurtijeva vlada nije mogla uticati na ekonomski rast, ali je na osnovu svog lijevo usmjerenog socijalnog programa dijelila novčanu pomoć raznim kategorijama građana (penzionerima, djeci do 16 godina i studentima).

Bezbjednosna situacija na Kosovu ostaje neizvjesna, prvenstveno kao posljedica teritorijalnih pretenzija Srbije i finansiranja paralelnih struktura na Kosovu. Teroristički napad u selu Banjska (24. septembra 2023.) najbolji je dokaz krhke situacije sa tendencijom pogoršanja. Prisustvo NATO-a u službi mira i bezbjednosti za Kosovo i region od suštinskog je značaja.

Zaključak

Izbori koji će se održati 9. februara 2025. su ključni za političku budućnost Kosova, sa izazovima i prilikama koje zahtjevaju posvećenost i viziju svih stranaka učesnica.

Iako je opozicija kritikovala četverogodišnju vladavinu premijera Kurtija, nedostatak snažnog vodstva i jasne platforme mogao bi uticati na njihov izborni učinak. S druge strane, Kurtijev LVV ima za cilj da kapitalizuje započete reforme, posebno proširenjem suvereniteta na sjeverni dio Kosova. Međutim, izazovi koji dolaze sa lošom reputacijom u vanjskoj politici i niskim stepenom ekonomskog razvoja mogli bi uticati na percepciju javnosti i drastičan pad glasova. Rezultati izbora ostaju nepredvidivi, uz mogućnost postizbornih koalicija, s obzirom da se ovoga puta ne očekuje da će LVV ponoviti rezultat iz prethodnog četverogodišnjeg perioda. Stvaranje postizbornih koalicija biće izazov, imajući u vidu političke razlike i lične razmirice lidera glavnih političkih stranaka u zemlji. Neki od drugih izazova sa kojima će se suočiti sljedeća Vlada su:

– Nastavak procesa dijaloga sa Srbijom, koji je i dalje osjetljivo pitanje, sa očekivanjima da se napreduje u normalizaciji odnosa dvije zemlje. U tom kontekstu, očekivanja od Trampove administracije su velika.

– Održiv ekonomski rast i otvaranje novih radnih mjesta prioriteti su za sve strane, s obzirom na visok nivo nezaposlenosti i iseljavanje građana.

– Proces članstva u međunarodnim organizacijama i evropske integracije. Članstvo u organizacijama kao što su: Savjet Evrope, OSCE, NATO, ali i ubrzanje procesa EU integracija još jedan je zajednički cilj, sa fokusom na ispunjavanje zadatih kriterijuma.

Članci objavljeni u rubrici „Mišljenja“ odražavaju lično mišljenje autora i ne moraju se podudarati sa stavom Centra.