Urušavanje diјela fasade želјezničke stanice u Novom Sadu 1. novembra, u koјem je poginulo 15 ljudi, a još 2 teško povrijeđeno, šokiralo je Srbiju. Međutim, čak i dvije sedmice nakon tragedije, zvanična verzija uzroka katastrofe tek treba da bude objavljena. Nijedan krivac nije imenovan a istraga je u toku.
U međuvremenu, otkriveno je mnoštvo spornih detalja vezanih za rekonstrukciju stanice.
Nakon tragedije…
Neposredno nakon tragedije, premijer Srbije Miloš Vučević rekao je da je to jedan od najtežih dana u čitavoj poslijeratnoj istoriji Novog Sada, istakavši da će insistirati na identifikaciji odgovornih. Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić apelovao je na tužilaštvo i vladu da najstrože procesuiraju odgovorne za tragediju. „Mislim na političku, ali i krivičnu odgovornost“, rekao je on.
Prvih dana nakon tragičnog događaja, ministar građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture Goran Vesić podnio je ostavku, odbijajući da se izjasni krivim za nesreću. „Ne mogu se izjasniti krivim za smrt 14 ljudi, jer ni ja ni ljudi koji rade sa mnom ne snosimo nikakvu odgovornost za tragediju koja se dogodila”, naglasio je ministar. Prema Vesićevim riječima, sva dokumentacija u vezi sa projektom bila je izdata i prije nego što je postao ministar, a za vrijeme njegovog mandata urađen je samo konačni projekat za izvođenje radova, koji, kako je rekao, nije ni dobio saglasnost rukovodstva ministarstva jer ministarstvo nije moglo uticati na dizajn i kvalitet radova na rekonstrukciji.
U Novom Sadu je 5. novembra izbio masovni protest. Na protestu, koji je ispred stanice počeo minutom ćutanja, aktivisti su tražili ne samo kažnjavanje svih direktno odgovornih za nesreću, već i ostavku premijera Srbije i gradonačelnika Novog Sada.
Nakon skupa, učesnici su marširali gradskim ulicama prema Skupštini. Na putu do tamo, demonstranti su razbili kancelariju vladajuće Srpske napredne stranke (SNS), zasuli crvenom farbom zgradu gradske skupštine i izlili cistjernu sa fekalijama ispred Gradske kuće.
Grupa demonstranata pokušala je da uđe u Gradsku kuću, razbijajući prozore i vrata, bacajući petarde, ali je policija nerede zaustavila suzavcem. Međutim, organizatori protesta su izjavili da je haos posljedica djelovanja provokatora, „infiltriranih elemenata“, na koje su ranije javno upozoravali i koje su navodno vlasti podmetnule.
Kasno uveče istog dana, u Novi Sad je stigao predsjednik Srbije Aleksandar Vučić. Obraćajući se članovima svoje stranke, ispred kancelarije SNS-a, oštećene od strane demonstranata, Vučić je rekao da je Vlada preduzela sve mjere da procesuira krivce za tragediju u Novom Sadu i da se niko neće izvući.
Ko je kriv?
Više tužilaštvo u Novom Sadu je do sredine novembra obavilo razgovore sa blizu 70 osoba povodom tragičnog događaja na željezničkoj stanici. U okviru pretkrivičnog uviđaja, u toku je građevinsko ispitivanje okolnosti uzroka urušavanja dijela fasade, uz analizu uzoraka izvađenih iz fragmenata nadstrešnice, kao i dokumentacije prikupljene od svih relevantnih institucija. Međutim, niko nije zvanično optužen.
Istovremeno, privedeno je nekoliko lidera i najaktivnijih učesnika novosadskog protesta, među kojima su istaknuti političari i aktivisti.
Nakon 5. novembra održane su i druge protestne akcije, ne samo u Novom Sadu, već i u Beogradu i drugim gradovima Srbije.
Glavni zahtjevi demonstranata su sljedeći:
• ostavke premijera Miloša Vučevića i gradonačelnika Novog Sada Milana Đurića;
• hitno hapšenje svih odgovornih za 14 smrtnih slučajeva na novosadskoj željezničkoj stanici;
• oslobađanje svih nezakonito pritvorenih demonstranata;
• objavljivanje svih povjerljivih ugovora za rekonstrukciju željezničke stanice u Novom Sadu,
• vanredna kontrola svih infrastrukturnih projekata pokrenutih ili razvijenih u proteklih 10 godina.
Kako se pokazalo, velika rekonstrukcija pruge u Srbiji, uključujući i rekonstrukciju stanice Novi Sad, zatvorena je od javnosti zidom tajne.
Nadstrešnica koju niko nije rekonstruisao
Željeznička stanica u Novom Sadu prvobitno je izgrađena 1964. godine po projektu arhitekte Imre Farkaša. Prva rekonstrukcija zgrade, nakon 60 godina, počela je u jesen 2021. godine u okviru projekta izgradnje brze pruge Beograd – Novi Sad – Subotica – Kelebija (granica sa Mađarskom) – Budimpešta.
Radovi na pruzi Beograd-Budimpešta pod nazivom „Pruga budućnosti“ počeli su u novembru 2017. godine u okviru trojnog sporazuma potpisanog između Kine, Srbije i Mađarske. Izgradnju dijela ove željezničke dionice duge skoro 200 km ugovorile su kineske kompanije China Railway International Co. Ltd i China Communications Construction Company Ltd, CRIC&CCCC, a dio – Russian Railways International, koje uključuju domaće kompanije kao podizvođače. Izgradnja je finansirana kreditima koje su Srbiji odobrile Kina i Rusija.
Brza željeznička pruga Beograd – Novi Sad puštena je u rad u martu 2022. godine, a u istom periodu je djelimično otvorena i renovirana stanica Novi Sad. Potpuno rekonstruisana zgrada željezničke stanice otvorena je 5. jula 2024. godine, iako su vlasti već u maju izjavile da su potpuno spremne za svečano otvaranje. Ministar građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture Goran Vesić tada je posebno istakao da je, u skladu sa zahtjevima Zavoda za zaštitu spomenika, očuvan vizuelni izgled stanice.
Novoizgrađena dionica brze pruge od Novog Sada do Subotice trebalo je da bude puštena u rad 24. novembra 2024. godine. Tom trasom Vučić je već išao „probnim vozom“ početkom oktobra. Zatim je rekao da je sve urađeno po najvišim standardima, uključujući i željezničke stanice na trasi.
Kineski konzorcijum CRIC&CCCC bio je glavni izvođač radova na rekonstrukciji novosadske željezničke stanice. Prema pisanju medija, pored dvije velike kineske kompanije, angažovano je i nekoliko kompanija iz Srbije kao podizvođači.
Nema zvaničnih podataka o tome ko je vršio stručni nadzor na projektu rekonstrukcije stanice u Novom Sadu. Prema novinarima, radi se ili o mađarskom konzorcijumu Utiber ili o francuskoj kompaniji Ežis.
Međutim, upravo betonska nadstrešnica koja se urušila nije bila podložna rekonstrukciji, iako su svi ostali djelovi zgrade, uključujući i povijesnu fasadu, preuređeni.
„Nadstrešnica koja se urušila na ulazu u stanicu Novi Sad nije bila predmet rekonstrukcije u sklopu rekonstrukcije stanične zgrade u okviru projekta izgradnje brze pruge Novi Sad-Subotica. U sklopu rekonstrukcije su izvedeni radovi na unutrašnjosti stanice, krovu i fasadi iznad i ispod nadstrešnice“, saopštila je Željeznička infrastruktura Srbije.
Konzorcijum kineskih kompanija CRIC&CCCC saopštio je i da nadstrešnica željezničke stanice koja se srušila u Novom Sadu nije predmet radova u okviru rekonstrukcije stanice, prema odobrenoj građevinskoj dozvoli.
„Nevjerovatno je da je sve popravljeno, a samo nadstrešnica posle 60 godina nikako nije obnovljena“, rekao je ogorčen Vučić neposredno nakon tragedije. Ali zašto se to dogodilo ostaje nejasno.
Bez EU, ali sa Rusijom i Kinom
Mnoga pitanja bez odgovora izazivaju sumnju u zloupotrebe. Ove sumnje dodatno podstiče činjenica da je Beograd prethodno „izbacio“ Evropsku uniju iz projekta.
EU je još 2009. godine finansirala (300.000 eura) studiju izvodljivosti i procjenu uticaja na životnu sredinu za jednu od dionica ove pruge u Srbiji, od Stare Pazove do Novog Sada. Evropska investiciona banka je trebalo da bude investitor u modernizaciji lokacije. Međutim, pregovori su prekinuti jer je Srbija 2011. obavijestila EIB da će uzeti kredit za izgradnju u Rusiji (očigledno uz uslov uključivanja Ruskih željeznica u realizaciju projekta).
Za dionicu Novi Sad – Subotica – Kelebija (granica sa Mađarskom), Vlada Srbije je takođe zatražila od Evropske unije da finansira izradu projektne i tehničke dokumentacije. EU je obezbijedila sredstva u iznosu od skoro 4,8 miliona eura za izradu idejnog rješenja, studije izvodljivosti i procjene uticaja na životnu sredinu. Ovi radovi su izvedeni u periodu 2013-2016. godine, u skladu sa projektnim zadatkom odobrenim od strane državnih institucija u Srbiji. Nakon toga, Vlada Srbije je odlučila da realizuje ovaj projekat, koristeći dio papirologije koju je izradila EU, ali pozajmljujući novac od Kine (i uz angažovanje kineskih izvođača).
Još jedan učesnik u brzoj željeznici, Mađarska, iako je i sama članica EU, takođe bira kineska sredstva.
Mađarska je u proljeće 2020. uzela kredit od Kine za izgradnju željezničke pruge Budimpešta-Beograd. Ni detalji sporazuma ni finansijski izvještaji nisu javno dostupni – mađarske vlasti su svu papirologiju u vezi sa projektom proglasile povjerljivom na 10 godina.
Tokom državne posjete kineskog predsjednika Si Đinpinga Mađarskoj u maju 2024. godine, pruga Mađarska-Srbija proglašena je za značajan projekat u okviru inicijative „Pojas i put“ i vodeći projekat saradnje Kine i zemalja centralne i istočne Evrope. Teretni vozovi između Beograda i Budimpešte trebalo bi da prevoze kinesku robu dalje u Evropu nakon što se morskim putem isporuče u luku Pirej u Grčkoj. Inače, kineski brodarski gigant COSCO već je preuzeo kontrolu nad tom lukom.
Pretpostavljalo se da će do 2025. godine već biti postavljena brza pruga Beograd-Budimpešta. Ali, Vučić je nedavno najavio da će novi autoput biti gotov za godinu i po dana, odnosno ne ranije od proljeća 2026. godine.
Problematična pitanja
Smrtonosna nesreća na stanici Novi Sad možda je uticala na pomjeranje rokova izgradnje pruge.
Međutim, to nije glavna posljedica tragedije, koja je, prije svega, skrenula pažnju na određene probleme u željezničkoj industriji Srbije koji bi mogli predstavljati prijetnju za građane. Prije svega, riječ je o nedostatku transparentnosti u shemama finansiranja, prikrivenoj prirodi izbora izvođača, te nedovoljnoj kontroli kvaliteta radova, što stvara plodno tlo za korupciju i razne zloupotrebe. Moguće je da je upravo to dovelo do tragedije.
Sljedeći problem je tekuća politizacija infrastrukturnih projekata. Cjelokupno rukovodstvo Srbije, od predsjednika do lokalnih lidera, godinama promoviše izgradnju brze pruge, koristeći projekat za političku kampanju u korist aktuelne vlasti i vladajuće stranke. Na pozadini pompeznih proslava, kobno urušavanje dijela visoko promovisane željezničke stanice izgleda još strašnije. Tu se nameće još jedno pitanje: da li je nešto ishitreno urađeno da bi se radovi okončali uoči izbora, zatvarajući oči pred nepoštovanjem tehničkih zahtjeva i standarda?…
Još jedan problematičan aspekt projekta je njegova naglašena antievropska priroda.
Inače, ovaj element je ostao van fokusa srpskih demonstranata, što je iznenađujuće, jer je novac iz Kine i Rusije obično leglo korupcije i prevare.
Međutim, iz geopolitičke perspektive, ovaj aspekt je očigledno izuzetno važan.
U stvari, Mađarska (članica EU) i Srbija (kandidat za ulazak u EU), suprotno zvaničnom stavu Evropske unije, bave se velikom promocijom kineskih interesa u Evropi. Odvojeno, Beograd aktivno razvija saradnju sa ruskim državnim kompanijama, uprkos zahtjevima EU za uvođenje sankcija Rusiji (koje su na snazi ne od 2022, već od 2014). Koliko dugo će Srbija voditi takvu spoljnu politiku i čemu će ona voditi, ostaje otvoreno pitanje, jer ga, prije svega, niko nikada nije kategorički iznio pred srpsko rukovodstvo.
Do sada, najvjerovatnije posljedice tragedije u Novom Sadu mogu biti proglašenje krivim pojedinih zvaničnika (neki će se suočiti sa političkom odgovornošću, neki s krivičnim gonjenjem) i djelimična rekonstrukcija vlade. Čini se da za sada ne treba očekivati nikakve revolucije, vanredne izbore ili revizije postojećih sporazuma s Pekingom i Moskvom.
