Zašto je Zapadni Balkan najslabija tačka u Europi? (Drugi dio) – Balša Božović

Glavne sličnosti između srpske i ruske države i njihovih ideologija velikodržavnog nacionalizma danas

U obje zemlje takozvana državna sloboda se stavlja iznad slobode pojedinca. Dakle, to su autoritarna društva sa nacionalnim vođama. Država se smatra vrhunskom vrijednošću, pa se stoga neprestano trudi da se stvori država bez društva, odnosno nastoji se država uskladiti s društvom. U tom smislu se ističe da su države starije od nacija i da su Srbija i Rusija postojale i prije modernog koncepta nacije.

U takvom konceptu teritorija je samo zamjena za razvoj i modernizaciju. Dakle, i Srbija i Rusija biraju veličinu državne teritorije u odnosu na slobodu i kvalitet država i društava unutar njih. Srbija i Rusija imaju iste argumente prema Evropi i Zapadnom Balkanu, a to su: “Mi smo vas oslobodili u ratu i zato treba da imamo privilegovan položaj” (Rusija misli na Drugi svjetski rat, a Srbija na Prvi). Narativ o ugroženosti Srba u regionu, odnosno Rusa, implicira da je rat i svaki najbrutalniji i najagresivniji odgovor legitiman. Zaštita ljudi u regionu je vrhovni narativ. I Putin i Vučić izgovarali su identične rečenice poput: „Zaštitićemo naš narod gdje god da se nalazi u regionu“.

Dominantni narativ u Srbiji koji negira zločine počinjene 1990-ih i slavi osuđene ratne zločince je: „Da se nije dogodio genocid u Srebrenici nad muslimanima u Bosni, ponovio bi se Jasenovac, odnosno pogrom Srba u Drugom svjetskom ratu.” Rusija koristi isti narativ, tvrdeći da se brani napadom na Ukrajinu. Zapad kao neprijatelj koji se urotio protiv Srbije, odnosno Rusije. Glavna teza je rat Zapada protiv Slovena.

Ono što su sovjetski tenkovi i tenkovi Jugoslovenske narodne armije radili na početku rata u Jugoslaviji, danas rade mantije sveštenika Ruske i Srpske pravoslavne crkve. Dakle, u oba slučaja crkva se postavlja kao čuvar identiteta i ideje velike države u kojoj žive svi Srbi, odnosno svi Rusi. Obje crkve, srpska i ruska, odavno nemaju nikakve veze sa vjerom i hrišćanstvom, već predstavljaju parapolitičku organizaciju koja se zalaže za jedinstvo crkve i države.

Uvjerenje koje se promovira građanima je da su okruženi neprijateljima i nametnutim državama. U slučaju Srbije to su Hrvatska, Bosna, Crna Gora i Kosovo. U slučaju Rusije dominirala je teza o Ukrajini kao privremenoj državi iza koje stoji zli Zapad da potčini Rusiju. Partijska država kao naslijeđe komunizma u nacionalističkom ruhu. Svaki pluralizam i demokratska težnja smatra se slabošću. Razumijevanje oba nacionalizma dovelo je do jedne partije i “jedinstva naroda” kako bi se lakše suprotstavilo neprijatelju, takozvanom jednopartijskom pluralizmu u Srbiji. To dalje zahtijeva vođu, odnosno autoritarnu ličnost kao vladara umjesto podjele vlasti na grane. Sve je koncentrisano na lidera ili autokratiju u Rusiji.

U takvim okolnostima, nasilje je metoda kojom govori suština ideologije, dodatno normalizujući nasilje i rat. Slogan tokom ratova 1990-ih u Srbiji je bio: „Rat za mir“. Putin danas agresiju naziva “specijalnom intervencijom” za očuvanje mira.

Obje države su isticale centralizam, smatrajući svaku decentralizaciju separatizmom i izdajom. Državna ekonomija je uvijek rješenje umjesto tržišne ekonomije, a politički protivnik se posmatra isključivo kao neprijatelj.

U modernoj srpskoj istoriji, državni aparat je ubio predsjednika Ivana Stambolića, premijera Zorana Đinđića i lidera opozicije Olivera Ivanovića. U modernoj ruskoj istoriji, državni aparat je ubio Borisa Njemcova, Alekseja Navaljnog i mnoge druge.

Nacionalizam je prepoznat kao jedina tradicija u oba slučaja. Kao ključni argument se koristi srednji vijek, a govori se o „istorijskim pravima“ koje Srbija, odnosno Rusija, ima u svom okruženju. Intelektualna elita u službi partijske države i autokratije. Negiranje svake kritičke misli smatralo se izdajom nacionalnih interesa. Dakle, elita je u službi države i sistema, a ne građana. U takvom društvu istorijski revizionizam je metod odbrane vladajuće ideologije i paradržavnog sistema. Važno je napomenuti da Rusija ponavlja srpske ratne godine 1990-ih – Čečenija, Gruzija i Ukrajina kao nekada Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Kosovo.

Zaključak – Okružite Srbiju uspjehom

Sukobi u Ukrajini i na Bliskom istoku oštro su rasvijetlili ranjivost Evrope. Ovi događaji suočavaju Evropu s novim okolnostima koje zahtijevaju konsolidaciju njene snage, reorganizaciju njenih unutarnjih kapaciteta i nastavak njene uloge svjetionika mira, demokracije i slobode na cijelom kontinentu. U ovim promjenjivim geopolitičkim okruženjima, Evropska unija (EU) se suočava s nedostatkom kapaciteta da brani Ukrajinu ili utiče na prestanak neprijateljstava na Bliskom istoku. Međutim, EU ima sposobnost da se pozabavi i riješi situaciju u svom neposrednom susjedstvu, posebno na Zapadnom Balkanu.

Početak ruske invazije na Ukrajinu dodatno je zakomplikovao dinamiku na Zapadnom Balkanu. Rusija je pokazala ne samo svoju sposobnost da zaustavi napredak regiona ka integraciji u EU, već i svoju sposobnost da izazove nemire, stvori nestabilnost i zastraši Evropu sugerišući mogućnost otvaranja „drugog fronta“ na Balkanu. Iako nema moć da izazove rat velikih razmjera u regionu, Rusija je pokazala da može izazvati nemire na sjeveru Kosova (o čemu svjedoči teroristički napad u Banjskoj na Kosovu), signalizirajući time EU i njenim zapadnim saveznicima svoje aktivno i destruktivno prisustvo na Zapadnom Balkanu. Taj zlonamjerni uticaj se uglavnom sprovodi preko režima predsjednika Aleksandra Vučića u Srbiji. Vučićeva administracija, zajedno sa Lukašenkovom u Bjelorusiji, ističe se u Evropi po odbijanju da srpsku spoljnu i bezbjednosnu politiku uskladi sa politikom EU. To bi bilo praktično nemoguće, pošto je srpska spoljna i sigurnosna politika već usklađena sa Putinovom. Usred sukoba u Ukrajini, srpske zvaničnike je Putin nagradio za pridržavanje takozvane politike vojne i spoljne neutralnosti, koja u stvarnosti služi samo ruskom režimu. Srbija je i dalje jedina nacija, osim Bjelorusije, koja nije uvela sankcije Rusiji, već je odlučila da produbi saradnju sa Rusijom od početka agresije na Ukrajinu. Time Rusija ne samo da ometa integraciju Srbije u EU i reformske procese, već i širi svoj uticaj na sjever Kosova, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, pa čak i na Sjevernu Makedoniju.

Prvo, Evropska unija treba da se pozabavi političkom nestabilnošću šest malih država na Zapadnom Balkanu. EU mora naglasiti da Zapadni Balkan spada u njenu sferu uticaja i interesa. Ona treba da pokaže funkcionalnost svojih političkih mehanizama i svoju sposobnost da uspješno integriše Zapadni Balkan. Takve akcije bi značajno podigle samopouzdanje EU jer da bi postala globalna sila potrebno je prvo dokazati svoju efikasnost kao regionalne sile.

Drugo, vrijeme je da zemlje članice EU podijele dio tereta evropskih integracija Zapadnog Balkana, pokazujući dodatnu solidarnost sa naporima za konsolidaciju EU. Ovi procesi moraju napredovati paralelno. Opšte je prihvaćeno da je postojeći model evropskih integracija iscrpio svoje kapacitete i povjerenje, te zahtijeva osvježen pristup, posebno uz pomoć samih država članica EU. Ovdje model evropskih integracija za baltičke zemlje zaslužuje razmatranje.

Tokom 1990-ih, kada su tri baltičke zemlje započele svoj put ka članstvu u EU, tri nordijske zemlje članice EU – Danska, Švedska i Finska – uspostavile su partnerstvo sa Litvanijom, Letonijom i Estonijom. Ove nordijske zemlje su obezbijedile obuku za javne službenike, pomoć u usklađivanju zakona, izgradnji institucija i uspostavljanju neophodnih procedura za donošenje odluka i implementaciju. Takođe su olakšali komunikaciju sa institucijama EU. Ovaj pristup se smatra najuspješnijim primjerom evropskih integracija ikada.

Primjena “baltičkog modela” na Zapadni Balkan sugerira da partnerstvo sa aspirantima u regionu ne može doći od najvećih država članica EU ili susjednih zemalja zbog potencijalnih političkih agendi koje bi mogle potkopati povjerenje među građanima Zapadnog Balkana. Umjesto toga, šest država članica EU – prvenstveno Finska, Danska, Švedska, Irska, Holandija i Estonija (posljednja predstavlja uspjeh baltičkog modela) – mogle bi poslužiti kao partneri. Ove nacije su stabilne demokracije bez specifičnih regionalnih političkih programa i posjeduju snažnu posvećenost EU.

Značaj modela baltičke integracije za zapadni Balkan (i za Moldaviju, Gruziju i Ukrajinu):

Relevantnost iskustva baltičkih zemalja za Zapadni Balkan prevazilazi njihova demokratska dostignuća i ekonomsku stabilnost. Njihova najvažnija prednost je njihovo veliko iskustvo u suprotstavljanju ruskom uticaju, glavna ranjivost država Zapadnog Balkana, posebno Srbije, najveće među njima i najpodložnije ruskom uticaju. Otuda potencijalno rješenje pitanja Srbije na Zapadnom Balkanu i potreba da se Srbija okruži uspjehom kako bi se EU suprotstavila ruskom uticaju. EU je potrebna jedna uspješna integracija do 2030. kako bi se povratio kredibilitet i agilnost, što je posebno relevantno u kontekstu Ukrajine, Gruzije, Moldavije i Zapadnog Balkana.

Crna Gora je, uprkos svojoj maloj veličini i ekonomiji, na pragu članstva u EU, ali se suočava sa političkim krizama uzrokovanim proruskim i prosrpskim frakcijama koje imaju za cilj da poremete njen evropski put. Nordijske i baltičke zemlje mogu podržati Crnu Goru, Albaniju, Sjevernu Makedoniju, Kosovo i Bosnu i Hercegovinu u njihovim demokratskim reformama i evropskim integracijama, simbolizirajući povratak Evrope na Zapadni Balkan.

Srbiji, sa malobrojnim proevropskim opozicionim snagama i društvenom potrebom da se oslobodi višedecenijskog uticaja Moskve, potrebni su jaki i odlučni partneri kao što su nordijske i baltičke države da bi se uskladila sa Evropom. „Baltički model“ evropskih integracija mogao bi da posluži kao ključni instrument za evropsku integraciju regiona, obezbjeđujući mir i stabilnost u jugoistočnoj Evropi, i na kraju dajući Srbiji priliku da prođe kroz unutarnju demokratizaciju, otključavajući svoj evropski put i inicirajući fundamentalno distanciranje od Rusije, čime bi se i ostale države Zapadnog Balkana odvezale od rusko-srpskog čvora.

Članci objavljeni u rubrici „Mišljenja“ odražavaju lično mišljenje autora i ne moraju se podudarati sa stavom Centra.