Prokuroria për Krimin e Organizuar e Serbisë ka ndërmarrë një hap të rëndësishëm drejt përmbushjes së kërkesës kryesore të studentëve që shkaktoi protestat disamujore.
Më 1 gusht, dy vendime gjyqësore në Serbi dhe Bosnjë e Hercegovinë tronditën pamjen e zymtë të krizës politike dhe institucioneve të dobëta në Ballkanin Perëndimor.
Presidenti i Republikës Srpska, Milorad Dodik, u dënua përfundimisht nga Gjykata e BeH me një vit burgim dhe gjashtë vjet ndalim për t’u angazhuar në politikë për shpërfillje të vendimeve të Përfaqësuesit të Lartë Christian Schmidt. Dodik u shpall fajtor për nënshkrimin e dekreteve me të cilat ai kërkoi të bllokonte zbatimin në territorin e Republikës Srpska të vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të BeH dhe të Përfaqësuesit të Lartë të bashkësisë ndërkombëtare. Shkurt, për minimin e Marrëveshjes së Paqes së Dejtonit, e cila po çonte në shpërbërjen e Bosnjës dhe Hercegovinës.
Në të njëjtën ditë, saktësisht nëntë muaj pas shembjes së tendës së betonit dhe vdekjes së 16 personave, Prokuroria për Krimin e Organizuar e Serbisë arrestoi 11 persona të dyshuar për korrupsion në lidhje me projektin e modernizimit të hekurudhës nga Novi Sadi deri në kufirin hungarez, pjesë e të cilit ishte rindërtimi i stacionit hekurudhor të Novi Sadit.
Ky nuk është arrestimi i parë lidhur me rastin e “tendës”, dhe midis të ndaluarve deri më tani janë dy ish-ministra të ndërtimit – Tomislav Momirović dhe Goran Vesić. Përveç tyre, janë arrestuar edhe ndihmësi i ministrit të ndërtimit, një ish-drejtor dhe një menaxher investimesh i ndërmarrjes shtetërore “Infrastruktura e Hekurudhave Serbe” dhe të tjerë. Të gjithë dyshohen për korrupsion, shpërdorim detyre dhe shkaktim dëmi në buxhetin serb prej mbi 115 milionë dollarësh, në disa raste – duke ngarkuar tarifa për punime 500% më të larta se çmimi real.
Të dyshuarit akuzohen se i kanë “dhënë përfitim material” konsorciumit të firmave kineze CRIC&CCCC, i cili po ndërton hekurudhën me shpejtësi të lartë, në shumën prej gati 19 milionë dollarësh. Bazuar në marrëveshjen midis Serbisë dhe Kinës, kontrata me këtë konsorcium kinez u përfundua pa mbajtur një tender.
Shkurt, Serbia po kalon hetimin më të madh për korrupsion në historinë moderne të vendit.
Një proces vendimtar apo një krizë e kontrolluar?
Asnjë nga këto dy raste, teorikisht vendimtare për stabilitetin politik të rajonit, nuk shkaktoi eufori tek qytetarët, as komente kategorike lavdëruese nga aktorët ndërkombëtarë. Para së gjithash, në Serbi sepse ky është vetëm një nga hapat në rastin “tendë”, i cili, duke pasur parasysh gjendjen e drejtësisë serbe, mund të ketë rezultate përfundimtare absolutisht të paparashikueshme.
Presidenti i Serbisë Aleksandar Vuçiq shpesh komenton dhe nënçmon Zyrën e Prokurorit për Krimin e Organizuar në media. BE-ja është përmbajtur dhe ende nuk ka reaguar, por përmes institucioneve dhe parlamentarëve të ndryshëm, Brukseli ka kohë që shpreh shqetësim për presionin mbi gjyqësorin dhe mungesën e pavarësisë gjyqësore në Serbi.
Më parë, prokurorja publike evropiane Laura Codruţa Kövesi deklaroi se keqpërdorimi i fondeve të BE-së gjatë rindërtimit të hekurudhës në Novi Sad po hetohet.
Në BeH, siç është tashmë praktikë e zakonshme, opinionet ndahen në varësi të faktit nëse dikush i referohet Federatës së BeH apo Republikës Srpska. Sigurisht, askush nuk e priste që një eksponent i Moskës dhe Putinit në Ballkanin Perëndimor do ta pranonte kaq lehtë vendimin. “Unë nuk e pranoj vendimin”, deklaroi Dodik dhe njoftoi mbajtjen e një referendumi “për veten”, domethënë, në lidhje me vendimin.
Dodik u mbështet nga aleati i tij në “botën serbe” dhe ripërpunuesi i “idesë së Serbëve të Madh”, Presidenti i Serbisë Vuçiq, i cili më në fund nxori në pah dyshimet e mëparshme në lidhje me mosrespektimin e integritetit territorial të BeH dhe institucioneve të saj.
Në përgjigje të arrestimeve të fundit në Serbi, Vuçiq dhe pushteti i tij ekzekutiv reagojnë më me turbullirë, duke e quajtur Zyrën e Prokurorit për Krimin e Organizuar një “strukturë të lidhur mafioze” dhe pjesë të një “revolucioni me ngjyra” kundër tij personalisht. Tabloidët pro-regjim dhe agresivë dhe kanalet e tyre video sulmojnë sistematikisht Prokurorin për Krimin e Organizuar, Mladen Nenadiç. Histeria mediatike, të cilën Presidenti i Serbisë nuk e fsheh, mund të tregojë se prokurori Nenadić dhe ekipi i tij i Krimit të Organizuar kanë filluar “të bëjnë punën e tyre”, dhe kjo është pikërisht ajo që kërkuan studentët kur udhëhoqën protestat që kanë vazhduar në Serbi për nëntë muaj.
Komisioni hetimor që heton përgjegjësinë për aksidentin e Novi Sadit, i cili përbëhet nga një grup ekspertësh të pavarur, profesorë universiteti dhe specialistë nga fusha të ndryshme, pretendon se ka prova që tregojnë se korrupsioni në rastin “tendë” mund të çojë në majën e pushtetit dhe në vetë zyrën e presidentit.
Sigurisht, ka dyshime jo vetëm për vendosmërinë, por edhe për aftësitë reale të Prokurorisë për Krimin e Organizuar, duke pasur parasysh se regjimi i Aleksandar Vuçiq kontrollon gjithçka – nga institucionet më të larta të shtetit deri te shoqatat e peshkatarëve në fshatrat më të largëta të Serbisë. Arrestimi i ish-ministrave dhe zyrtarëve të lartë kërkon gjithashtu punë të koordinuar me policinë, gjë që lë të kuptohet se Vuçiq nuk kontrollon më agjencitë e zbatimit të ligjit dhe forcat e tjera.
Nga ana tjetër, protestat, të cilat deri në fund të qershorit udhëhiqeshin nga studentët, kanë kaluar në një fazë decentralizimi dhe tani shpërndahen në tubime qytetarësh – në komunitete lokale, komuna dhe vendbanime të vogla. Padyshim, masiviteti i tyre është dobësuar, por në këtë luftë rraskapitëse është dobësuar edhe regjimi.
Vuçiq ende nuk është mjaft i bllokuar për të thirrur zgjedhje të parakohshme të përgjithshme, të cilat studentët i kërkuan për të përmbushur kërkesat e tyre, kryesore prej të cilave është ndëshkimi i fajtorëve për vdekjen e 16 personave në stacionin hekurudhor të Novi Sadit. Protestat tani, gjatë verës dhe pushimeve vjetore, nuk kanë fuqinë ta detyrojnë Vuçiqin të bëjë asgjë, madje as të thërrasë zgjedhje.
Çdo ditë ka më shumë dhunë në protestat lokale, dhe regjimi i Vuçiqit, në rënien e valës së protestave, ka filluar me hakmarrje dhe po kryen spastrime midis institucioneve dhe individëve jobesnikë. Prania e vazhdueshme e konflikteve midis demonstruesve dhe autoriteteve lokale dhe policisë mund ta shtyjë Vuçiqin drejt represioneve edhe më të mëdha. Ata që protestuan në muajt e mëparshëm po arrestohen në mënyrë të paligjshme, dhe analistët tashmë e quajnë Serbinë e Vuçiqit “Bjellorusia e Ballkanit” ose “një diktaturë e Amerikës Latine”. Nëse Zyra e Prokurorit për Krimin e Organizuar është zgjuar për shkak të kësaj, apo nëse kjo është thjesht një krizë e menaxhuar mirë nga ana e Vuçiqit për të ulur tensionin e brendshëm dhe, mbi të gjitha, për të shmangur presionin nga BE dhe SHBA, të cilat në Ukrainë, pas ndërhyrjes së fundit të autoriteteve ukrainase në luftën kundër korrupsionit, ishin shumë paralajmëruese?
Maidan — stoli i të pandehurve
Në të dyja rastet — në Serbi dhe Bosnjë e Hercegovinë — pyetja kryesore është nëse ata që janë përgjegjës mund të ndëshkohen? Dodik vazhdon të luajë lojën e tij: nga njëra anë, ai kërcënon me një referendum dhe paqëndrueshmëri, dhe nga ana tjetër — ofron të blejë dënimin me burg dhe kërkon drejtësi nga e njëjta Gjykatë Kushtetuese e BeH që nuk e njeh.
Dodik ka mbështetjen e Hungarisë dhe krahut të djathtë të BE-së, të cilat mbështeten nga ideologjia e administratës Trump, se fashizmi i krahut të djathtë dhe pothuajse i hapur është demokracia dhe liria e fjalës. Nga ana tjetër, tani Presidenti pothuajse ish-i Republikës Srpska nuk ndihmohet nga vendosmëria e disa anëtarëve të gjyqësorit të BE-së, të cilët me dorë të fortë kërkojnë të heqin qafe ndikimin rus dhe kërcënimet e autoritarizmit të ardhshëm. Precedentë u vendosën nga dënimi në rastin e Marine Le Pen në Francë, përcaktimi i partisë AfD si me “aspirata të konfirmuara ekstremiste” në Gjermani dhe anulimi i zgjedhjeve presidenciale në Rumani.
Në Serbi situata është ndryshe. Vuçiq është një manipulues dhe negociator i aftë me Perëndimin. Ai aktualisht demonstron se ka nxjerrë mësimet nga rënia e Slobodan Milosheviqit, duke kuptuar se nuk ia vlen të përballesh me shtetet perëndimore me ndikim, dhe për këtë arsye, që ato të mbyllin sytë ndaj korrupsionit dhe shkeljeve të të drejtave të njeriut, ai u jep atyre atë që duan (marrëveshje fitimprurëse, litium, armatime).
Taktika e Vuçiqit që nga fillimi i procesit të çështjes “tendë” ka qenë zgjatja, dezinformimi dhe errësimi. Pas ndjekjes penale vjen radha e gjykatës…
Në të njëjtën kohë, presidenti serb ka filluar të zbatojë në mënyrë skandaloze mekanizmin e faljes së atyre që në Serbi janë sjellë para përgjegjësisë për kërcënimin e jetës dhe sulmet serioze fizike ndaj studentëve që protestojnë. Kjo, nga njëra anë, rrit gjithashtu tensionet në shoqëri dhe është një shkaktar potencial për protesta të dhunshme, dhe nga ana tjetër – i jep Vuçiqit mundësinë për të falur në mënyrë selektive përfaqësuesit e autoriteteve që mund të mbahen përgjegjës në çështjen “tendë”. Vetëm një ditë para dënimit të Dodikut dhe arrestimeve në Serbi, në Ukrainë pas një vale protestash në disa qytete dhe rajone, autoritetet dëgjuan të rinjtë dhe i rikthyen pavarësinë institucioneve antikorrupsion që u krijuan pas Maidanit dhe Revolucionit të Dinjitetit në vitin 2015. Autoritetet ukrainase u përpoqën të merrnin kontrollin e organeve të posaçme gjyqësore që luftojnë korrupsionin, pas së cilës mijëra të rinj të pakënaqur të moshës 18 deri në 26 vjeç mbushën rrugët dhe sheshet.
Të rinjtë ukrainas nuk e justifikojnë veten, siç bëjnë studentët në Serbi, të cilët nuk dëshirojnë rrëzimin e presidentit dhe një “revolucion me ngjyra”. Pankartat dhe paralajmërimet për Presidentin Volodymyr Zelensky ishin të qarta – nëse nuk e tërhiqni ligjin e dëmshëm, do të përfundoni si paraardhësit tuaj, duke iu referuar ish-presidentit Viktor Janukoviç, i cili iku në Rusi pas Revolucionit të Dinjitetit.
Edhe pse Zelensky në asnjë mënyrë nuk mund të krahasohet me udhëheqësit autoritarë ballkanas pro-rusë, vendosja e kontrollit mbi institucionet e veçanta të pavarura ukrainase kundër korrupsionit në planin afatgjatë do të shkaktonte dëm të madh në integrimin evropian të Ukrainës, në vazhdimin e pasurimit të tepërt dhe në ringjalljen e shtetit oligarkik, një rikthim post-sovjetik që, në kushte lufte kundër Rusisë, duhej të ishte varrosur përgjithmonë.
Era e ndryshimit drejt autoritarizmit fryn nga lindja. Deri më tani është thënë pak për kontratat e errëta shtetërore me Kinën dhe rolin e saj në korrupsion dhe tragjedinë në Novi Sad. Nëse kandidatura për anëtarësim në BE nuk është një motiv i mjaftueshëm, atëherë vdekja e njerëzve duhet të ishte bërë një kujtesë e kthjellët se në cilin sistem qytetarët e Serbisë duan të jetojnë – demokraci apo autoritarizëm.
Revolucioni aktual zhvillohet përmes evolucionit të vetëdijes së qytetarëve, dhe veçanërisht të të rinjve, për të cilët drejtësia e pavarur është e domosdoshme. E pavarur nga udhëheqësit dhe partitë që vijnë dhe shkojnë nga pushteti. Prokurorja e lartpërmendur, Laura Codruţa Kövesi, u bë e famshme për luftën kundër korrupsionit në Rumani dhe është autoriteti i vetëm ndërkombëtar në pankartat e protestave studentore në Serbi. Çdo Maidan i ardhshëm në shtetet ish-socialiste duhet të zhvillohet pikërisht në bankat e të pandehurve të gjykatave të pavarura, para të cilave askush nuk duhet të mbrohet.
Boris Varga. Serbian political scientist and journalist.
Materialet e publikuara në rubrikën “Opinionet” pasqyrojnë mendimin personal të autorit dhe mund të mos përkojnë me qëndrimin e Qendrës
