Marrëdhëniet midis Malit të Zi dhe Ukrainës kanë një histori pak a shumë të shkurtër, por në momentin politik bashkëkohor ato kanë fituar rëndësi që shkon përtej kornizave dypalëshe. Pasi Mali i Zi rifitoi pavarësinë në vitin 2006, vendosi marrëdhënie diplomatike me Ukrainën, dhe në vitet që pasuan, politika e qeverisë së atëhershme të Milo Gjukanoviçit ishte plotësisht në përputhje me politikën e jashtme të Perëndimit. Sidomos kur bëhet fjalë për marrëdhëniet me Ukrainën, Mali i Zi, si kandidat për anëtarësim në BE dhe anëtar i ri i NATO-s, e ka pozicionuar veten si një partner të besueshëm, duke dënuar aneksimin e Krimesë, duke mbështetur integritetin territorial të Ukrainës dhe duke iu bashkuar të gjitha paketave të sanksioneve kundër Rusisë, pavarësisht lidhjeve të mëparshme dhe marrëdhënieve politike dhe ekonomike. Në atë periudhë, politika e jashtme përfaqësonte shtyllën më të fortë të legjitimitetit ndërkombëtar të qeverisë së Gjukanoviçit, veçanërisht sepse dimensionet e saj të brendshme – lufta kundër korrupsionit, sundimi i ligjit dhe demokratizimi – dukeshin qartë se ishin më të dobëta.
Pas zgjedhjeve të vitit 2020, Mali i Zi hyri në një periudhë paqëndrueshmërie politike dhe përçarjesh të thella, të shkaktuara nga mobilizimi i besimtarëve dhe mbështetësve të Kishës Ortodokse Serbe kundër Ligjit për Lirinë e Fesë. Në procesionet që u zhvilluan në atë kohë, Mitropoliti Onufriy, një udhëheqës kishtar pro-rus në Ukrainë, luajti një rol të rëndësishëm, prania e të cilit në Mal të Zi kishte rëndësi simbolike dhe strategjike – si një lidhje midis Patriarkanës së Moskës dhe Kishës Ortodokse Serbe, por edhe si një sinjal i orientimit shpirtëror dhe politik. Retorika e udhëheqësve të kishës, veçanërisht Mitropoliti Joanikije, shpesh përmbante paralele të rrezikshme midis Ukrainës dhe Malit të Zi, duke e portretizuar identitetin malazez si artificial dhe të projektuar, të ngjashme me tezat ruse për ukrainasit si “rusë të vegjël” që tradhtuan vëllazërinë ortodokse. Nuk është rastësi që zyrtarë të caktuar universiteti, siç është rektori aktual i Universitetit të Malit të Zi, kanë mbrojtur publikisht qëndrime që sfidojnë drejtpërdrejt shtetësinë malazeze, duke përdorur Ukrainën si një shembull kërcënues të qëllimeve strategjike të Perëndimit për të sabotuar spiritualitetin rus dhe serb.
Me pushtimin e plotë të Ukrainës nga Rusia në shkurt 2022, publiku malazez është ndarë më tej. Malazezët tradicionalisht pro-perëndimorë dhe me mendje qytetare kanë shprehur masivisht solidaritet me Ukrainën – përmes protestave, ngjarjeve kulturore dhe madje edhe gjesteve institucionale, siç është ngritja e flamurit ukrainas në institucionet shtetërore. Nga ana tjetër, blloku i identitetit serb, i mbështetur nga infrastruktura e Kishës Ortodokse Serbe dhe mediat e lidhura me të, ka organizuar tubime në mbështetje të Rusisë, duke përhapur narrativa rreth një “operacioni ushtarak special” dhe luftës kundër NATO-s. Kjo ndarje nuk ishte vetëm simbolike – ajo përfaqësonte një provë serioze të qëndrueshmërisë së politikës së jashtme të vendit në një kohë kur kishte më shumë nevojë për lidership strategjik.
Pavarësisht ndryshimit të përbërjes së qeverisë, Mali i Zi ka vazhduar praktikën e mbështetjes së Ukrainës dhe respektimit të sanksioneve kundër Rusisë deri vonë. Megjithatë, ndërsa ndikimi i strukturave pro-ruse, të personifikuara me figurën e Kryetarit të Parlamentit Andrija Mandiq dhe shokëve të tij nga ish-Fronti Demokratik, rritet më shumë në jetën politike të vendit, një zhvendosje drejt një toni më “neutral” po bëhet gjithnjë e më e dukshme. Kjo është veçanërisht e dukshme në sjelljen e delegacioneve parlamentare malazeze në forumet evropiane dhe ndërkombëtare, të cilat gjithnjë e më shumë shmangin dënimin e drejtpërdrejtë të Rusisë ose përmbahen nga votimi që kërkon një orientim të qartë.
Simboli më i fuqishëm i një çorientimi të tillë të politikës së jashtme ishte rasti i vizitës së Presidentit ukrainas Volodimir Zelenski në Mal të Zi. Vizita fillimisht ishte planifikuar për 15 maj 2025, por pala ukrainase kërkoi një shtyrje dy-ditore për shkak të negociatave të ardhshme në Turqi.
Njoftimi i vizitës së Zelenskit u shoqërua me një fushatë propagandistike në median pro-ruse IN4S, e cila u themelua nga rektori i Universitetit malazez, Vladimir Bozhoviq. IN4S kërcënoi me protesta, dhe reporteri i tyre nga fusha e betejës në Donbas, Igor Damjanović, përhapi propagandë të vendosur në kanalet e tij dhe në mediat serbe për Ukrainën si një shpikje naziste, duke i quajtur Milatoviqin dhe Spajiqin – të cilët janë të afërt me Kishën Ortodokse Serbe në Mal të Zi – tradhtarë.
Edhe pse Presidenti Jakov Milatoviq pranoi datën e re të vizitës, Kryeministri Milojko Spajiq anuloi papritur pjesëmarrjen e tij, duke iu referuar detyrimeve të marra më parë në lidhje me fronëzimin e Papës në Romë, gjë që e bëri qëndrimin e Zelinskit në Mal të Zi të pakuptimtë, pasi Kryeministri është përgjegjës për nënshkrimin e marrëveshjes. Mediat shpejt zbuluan se fronëzimi ishte planifikuar për një ditë më vonë, më 18 maj, duke ngritur dyshime se ishte një manovër politike dhe një shmangie e mbështetjes së hapur për Ukrainën në një kohë kur shumica qeverisëse ka shprehur kundërshtimin ndaj nënshkrimit të çdo marrëveshjeje formale me palën ukrainase.
Në mënyrë të ngjashme, mediat lokale raportuan se Spajiq ndërhyri vazhdimisht tek ambasadorët malazezë në Ukrainë, Amerikë dhe vende të tjera perëndimore, duke u kërkuar atyre të reduktonin retorikën në lidhje me Ukrainën dhe Rusinë. Një veprim i tillë mund të kuptohet si një përpjekje për të balancuar midis përkatësisë formale në bllokun perëndimor dhe presioneve të brendshme politike nga aleatët pro-rusë.
Nëse kujtojmë vitin e kaluar kur u njoftua se kandidati për ambasador malazez në Moskë ishte një burrë që, përveç pasaportës së tij malazeze, mban edhe një pasaportë ruse, babai i të cilit është një zyrtar i partisë ekstreme nacionaliste Rodina të Rogozinit dhe që është një mik personal i udhëheqësit çeçen Ramzan Kadyrov, e gjithë kjo merr një nënton dhe dimension tjetër. Edhe pse presidenti i vendit refuzoi t’i jepte kredencialet, vetë propozimi i një personi të tillë për një pozicion kaq të rëndësishëm flet shumë për gjendjen e aparatit të politikës së jashtme të vendit.
Kjo u konfirmua më tej nga një deklaratë e kohëve të fundit nga chargé d’affaires malazez në Moskë, i cili në fjalimet e tij dhe në mediat sociale vlerësoi Felix Dzerzhinskin, themeluesin e aparatit shtypës sovjetik, dhe në paraqitjet publike në Moskë foli për Rusinë dhe Malin e Zi si “dy trupa dhe një shpirt”. Ky është një vazhdim i një narrative që përpiqet të riintegrojë simbolikisht Malin e Zi në botën ortodokse ruse, duke përdorur kapitalin emocional dhe fetar si një mjet për formësimin e politikës së jashtme.
Përfundimi në të cilin arrijmë është se Mali i Zi është në procesin e një riorientimi të ngadaltë – jo përmes vendimeve të prera, por përmes tërheqjes simbolike, zgjedhjeve të personelit dhe pasivitetit diplomatik. Presioni i Kishës Ortodokse Serbe dhe rrjetit të saj, me ndihmën e partnerëve politikë nga Fronti Demokratik, po formëson gjithnjë e më shumë diskursin e politikës së jashtme. Kryeministri Spajiq, për shkak të pavendosmërisë së tij dhe dëshirës për të mos kërcënuar shumicën parlamentare, po i nënshtrohet gjithnjë e më shumë këtyre presioneve, gjë që dobëson më tej pozicionin e Malit të Zi si një partner të qëndrueshëm të Perëndimit.
Nëse ky trend vazhdon, Ukraina mund ta humbasë Malin e Zi si një aleat simbolik – në një kohë kur çdo mbështetje e mundshme është e çmuar për të. Për më tepër, një zhvillim i tillë mund të shërbejë si precedent për shtetet e tjera në rajon që po flirtojnë me idenë e neutralitetit, por në të vërtetë po i afrohen Moskës. Në këtë skenar, boshti rajonal Fiko-Orban-Vuçiq mund të marrë një partner tjetër, megjithëse më të ri, – Malin e Zi, një vend që dikur konsiderohej një shembull i integrimit euroatlantik në Ballkanin Perëndimor.
Ljubomir Filipoviq. Politolog malazez
Materialet e publikuara në rubrikën “Opinionet” pasqyrojnë mendimin personal të autorit dhe mund të mos përkojnë me qëndrimin e Qendrës
