Gjatë një tryeze të rrumbullakët në Sarajevë, pjesëmarrësit në diskutim kërkuan të analizonin fenomenin e pranisë ruse në rajon. Diskutimi, i moderuar nga Balša Božoviq, themelues i Akademisë Rajonale për Zhvillim Demokratik (Serbi), u organizua në fillim të tetorit nga Qendra për Studime të Ballkanit Perëndimor (Mali i Zi).
Zhvillimet e fundit në rajon kanë konfirmuar dhe plotësuar pikëpamjet e shprehura gjatë takimit.
Zhvendosja e Fokusit: Nga Kërcënimet Humanitare në ato të Sigurisë
Sot, në Ballkanin Perëndimor, besohet fuqimisht se prania ruse në rajon do të kufizohet vetëm në “fuqinë e butë” dhe se “çizmja e pushtuesit rus” nuk do të shkelë kurrë në këtë tokë. Kryesisht, për shkak të mungesës së një kufiri me Rusinë, si dhe terrenit malor, i cili e ndërlikon lëvizjen e ushtrive. Megjithatë, edhe mjetet jokonvencionale, jo-ushtarake të ndërhyrjes në punët e rajonit mund të kenë pasoja të rrezikshme.
Kjo u demonstrua qartë nga rasti i “kampeve moldave në Ballkan”, në të cilat instruktorët rusë trajnuan agjentë të ardhshëm të destabilizimit për të provokuar trazira gjatë zgjedhjeve në Moldavi. Këto “qendra trajnimi” paramilitare, siç dihet, vepronin në Serbi dhe Bosnjë e Hercegovinë.
Gjatë tryezës së rrumbullakët, gazetarët investigativë nga BIRN Bosnia and Hercegovina, Nino Bilajac dhe Irvin Pekmez, dhe politologu moldav Roman Russu paraqitën detaje të këtij rasti.
Shumë fakte të provuara tashmë konfirmojnë se ky është një operacion sistematik i një rrjeti të tërë inteligjence ruse. Në të njëjtën kohë, në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Serbi, ky aktivitet mbeti i patrajtuar për një kohë të gjatë, derisa shërbimet e zbatimit të ligjit dhe inteligjencës së Kishinaut e raportuan publikisht atë, dhe gazetarët kryen hetime.
Përdorimi i Ballkanit Perëndimor si një “kamp bazë” për përgatitjen e njësive hibride tregon kryesisht cenueshmërinë e rajonit ndaj operacioneve speciale ruse, madje edhe atyre me një komponent paramilitar. “Rasti moldav” tregoi qartë se Rusia ka aftësinë të krijojë një kërcënim të drejtpërdrejtë për sigurinë në rajon. Nuk ka garanci se skuadrat ose sabotatorët individualë të trajnuar nga instruktorët rusë po përgatiten vetëm për “punë” jashtë Ballkanit Perëndimor.
Ky shembull i kampeve moldave dëshmon se thelbi dhe formati i ndikimit hibrid rus në rajon po zhvendoset nga fusha humanitare në atë të sigurisë. Pjesëmarrësit në tryezë theksuan rrezikun e këtij trendi.
Objektivi i Moskës: Destabilizimi dhe një “Fuçi e Re Baruti”
Kërcënimi i destabilizimit në Ballkanin Perëndimor, sipas ekspertëve, është real, dhe për më tepër, ky është qëllimi kryesor i Rusisë në rajon.
Siç theksoi publicisti ukrainas Vitaly Portnikov, objektivi i politikës së Moskës është “të krijojë paqëndrueshmëri”, “ta shndërrojë Ballkanin në një fuçi të re baruti”, me qëllim “të forcojë praninë e saj në politikën e jashtme dhe të përballet me Perëndimin”. Në konceptin rus të marrëdhënieve të jashtme, aleatët janë thjesht instrumente, dhe territoret që kërkojnë marrëdhënie me të janë trampolina për ofensiva të reja, vuri në dukje ai.
Megjithatë, ekspertët vendas janë të bindur se Rusia nuk do të ketë sukses në shtyrjen e rajonit në një konflikt të ri të armatosur.
Reuf Bajroviq, Zëvendëspresident i Aleancës SHBA-Evropë (Uashington), është i bindur se interesat e Rusisë dhe ato të elitave vendase janë diametralisht të kundërta kur bëhet fjalë për kërcënimin e destabilizimit serioz.
“Bazuar në atë që kemi parë nga një numër raportesh dhe të dhënash të inteligjencës që janë publike, si dhe nga deklaratat publike, mendoj se rusët prisnin që serbët si komb të fillonin një lloj destabilizimi, i cili më pas do t’u jepte rusëve një shans për të pasur një ndikim edhe më të thellë mbi popullin serb”, tha ai. Megjithatë, sipas tij, rrethanat objektive në terren në Ballkanin Perëndimor janë diametralisht të ndryshme nga ato të viteve 1990. Mjetet politike për ndjekjen e interesave janë të pranueshme, por asgjë më shumë. “Nuk mund ta bindësh kaq lehtë popullin serb të shkojë në Kosovë”, shtoi ai.
Mund të vërehet se, ndoshta për shkak të kësaj “kujtese lufte” dhe mosgatishmërisë për të luftuar një tjetër, konflikti në veri të Kosovës, në Banjska, mbeti një përplasje e lokalizuar dhe nuk u përshkallëzua në diçka më të madhe. Është e qartë se prania e forcave të NATO-s dhe KFOR-it ishte faktori kryesor frenues në këtë rast, por mosgatishmëria e elitave dhe shoqërisë për ta shtyrë situatën drejt luftimeve gjithashtu luan një rol të rëndësishëm.
Sipas Bajroviqit, Milorad Dodik u përball gjithashtu me një zgjedhje nëse do të shkonte drejt përshkallëzimit të mëtejshëm.
Për një kohë të gjatë, deklaratat e zyrtarëve rusë dhe publikimet në mediat ruse kishin për qëllim përshkallëzimin e situatës në Republikën Serbe (RS) dhe në Bosnjë dhe Hercegovinë (BeH) në tërësi. Moska e mbështeti fuqimisht Dodikun në aspiratat dhe veprimet e tij separatiste që synonin destabilizimin e BeH, madje deri në pikën e shpërbërjes së shtetit dhe rrezikut të konfrontimit të armatosur. Megjithatë, siç kanë treguar ngjarjet e fundit në Republikën Serbe, udhëheqësi i serbëve të Bosnjës dhe establishmenti politik i RS janë përmbajtur nga përshkallëzimi dhe kanë bërë një hap prapa. Vendimi i Asamblesë Kombëtare të Republikës Serbe për të tërhequr ligjet dhe vendimet që binin ndesh me Kushtetutën e BeH dhe u kritikuan nga Perëndimi, por u mbështetën në mënyrë aktive në Moskë, tregon se serbët e Bosnjës – madje edhe më pro-rusët – nuk janë të gatshëm të provokojnë konflikte serioze me pasoja të paparashikueshme. Edhe ata i kujtojnë vitet 1990.
Ndikimi Rus si Rezultat i Kërkesave së Elitës Lokale
Një pikëpamje jo standarde e pranisë ruse në Ballkan u paraqit në tryezën e rrumbullakët në Sarajevë nga Vitaly Portnikov. Ai është i bindur se ndikimi rus varet kryesisht nga popullsia elite lokale “të cilat e mirëmbajnë ekzistencën e tij”. Sipas tij, pas shpërbërjes së Jugosllavisë, nuk ishte vetëm Rusia që kërkoi të ishte e pranishme në rajon, por edhe udhëheqësit lokalë që u përpoqën të siguronin mbështetjen e Moskës për të forcuar pozicionet e tyre.
Reuf Bajroviq u pajtua me këtë mendim, duke vënë në dukje se rajoni nuk kishte jetuar kurrë nën sundimin rus dhe se ndikimi rus në Ballkanin Perëndimor është rezultat i veprimeve të elitave lokale.
Siç theksoi Portnikov, udhëheqësit e ish-republikave jugosllave, kryesisht Serbia dhe Mali i Zi, e ftuan vetë Rusinë, duke shpresuar se ajo do të bëhej një aleat i ambicieve të tyre dhe do të forconte pozicionet e tyre.
Në perspektivën historike të kohëve të fundit, mund të kujtojmë Milo Gjukanoviqin dhe përfshirjen e tij aktive të parave ruse në ekonominë e Malit të Zi.
Sot, Beogradi dhe udhëheqësi serb Aleksandar Vuçiq veprojnë si partnerët kryesorë të Rusisë në rajon. Deri vetëm pak ditë më parë, emri i Milorad Dodik mund të përmendej përkrah emrit të Vuçiqit, por tërheqja e tij në Republikën Srpska sinjalizon një ndryshim të situatës. Vuçiq mbetet dhe ai ka nevojë për disa gjëra thelbësore nga miqtë e tij rusë.
E para – bllokimi i njohjes së pavarësisë së Kosovës në Këshillin e Sigurimit, pra në OKB. E dyta – gazi i lirë. Ka edhe çështje të tjera, por këto të dyja janë kyçe, pasi dështimi në të parën do të garantonte kolapsin politik të autoriteteve aktuale serbe, dhe në të dytën, një krizë në ekonominë serbe.
Kur interesat e elitave lokale të Ballkanit përputhen me ato të rusëve, vjen bashkëpunimi produktiv, si në rastin e bllokimit të njohjes së Kosovës.
Kur interesat e tyre ndryshojnë, shfaqen konflikte dhe kriza të hapura ose të fshehta.
Në Mal të Zi, me Gjukanoviqin, u arrit në një ndërprerje të plotë të marrëdhënieve dhe një përpjekje për përmbysje të dhunshme të ish-“partnerëve” – një “grusht shteti” që synonte parandalimin e pranimit të vendit në NATO.
Serbia rrezikon një krizë energjitike: së pari, sepse pala ruse refuzon t’ua shesë NIS pronarëve serbë (ose të tjerë jo të sanksionuar), duke vënë në rrezik furnizimin me produkte nafte; së dyti, sepse Kremlini ka refuzuar të nënshkruajë një kontratë afatgjatë furnizimi me gaz (pasi rusët me shumë gjasa vendosën që marrëveshjet afatshkurtra të gazit shërbejnë si garanci kundër shtetëzimit të “Industrisë së Naftës së Serbisë”).
Serbia si një fortesë e ndikimit rus
Shkencëtari politik Boris Varga nga Novi Sadi foli në detaje gjatë tryezës së rrumbullakët rreth situatës në Serbi dhe rolit të saj në përhapjen e ndikimit rus.
“Rusia dhe Serbia mbeten faktorët kryesorë destabilizues në rajon”, theksoi ai, duke shtuar se “Serbia është njëkohësisht si burimi ashtu edhe kanali i këtij ndikimi”.
Politologu serb shprehu indinjatë që institucionet evropiane shfaqin mungesë interesi në rajon, gjë që kërcënon kthimin prapa të demokracisë, rritjen e tendencave autoritare dhe krijon hapësirë për forcimin e Rusisë.
Ai shprehu veçanërisht indinjatë që BE nuk e kundërshton autoritarizmin e Vuçiqit, nuk interesohet për kthimin prapa të demokracisë, nuk mbështet kërkesat e drejta të protestuesve, nuk thekson nevojën për zgjedhje të ndershme dhe nuk kërkon vendosjen e sanksioneve kundër Rusisë si parakusht për integrimin evropian.
Megjithatë, ky pozicion i mosndërhyrjes me sa duket është rishqyrtuar tashmë – vetëm pak ditë pas vërejtjeve të Vargës në Sarajevë, Parlamenti Evropian miratoi rezolutën më të ashpër për Serbinë, duke kërkuar respektimin e normave demokratike dhe vendosjen e sanksioneve kundër Federatës Ruse.
Mbetet për t’u parë nëse Brukseli do të ketë vërtet sukses në përshtatjen e politikës së Serbisë. Por të paktën, BE ka treguar se nuk toleron më dhe nuk do të tolerojë kursin autoritar dhe pro-rus të Beogradit.
Natyra Shumëvektoriale e Ndikimit Rus: Jo Vetëm Beogradi
Toleranca e zgjatur e BE-së ndaj bashkëpunimit të qeverisë serbe me Rusinë ka bërë që Serbia të shndërrohet në një fortesë të ndikimit rus – një ndërmjetës përmes të cilit Moska ndjek objektivat e saj në rajon. Megjithatë, gjatë tryezës së rrumbullakët, ekspertët paralajmëruan kundër perceptimit të Beogradit si “qendra rajonale ruse” e vetme.
Sipas ekspertëve, ka shumë “portale” përmes të cilave Rusia ushtron ndikimin e saj në rajon.
Nga njëra anë, disa politikanë rajonalë mbajnë kontakt të drejtpërdrejtë me udhëheqësit rusë pa ndërmjetësimin e Beogradit. Bashkëbiseduesi kryesor i tillë është Milorad Dodik, i cili që nga viti 2022 është takuar me Putinin të paktën gjashtë herë.
Për më tepër, vetë Republika Srpska është bërë një qendër e rëndësishme për përhapjen e ndikimit rus.
Gazetarët dhe ekspertët boshnjakë theksuan se Republika Srpska aktualisht funksionon si një qendër e rëndësishme e pranisë ruse në rajon – si jozyrtare ashtu edhe zyrtare. Edhe përfaqësia diplomatike në Bosnjë dhe Hercegovinë i kryen aktivitetet e saj kryesisht jo në kryeqytet, Sarajevë, por në Sarajevën Lindore (Republika Srpska), ndërsa në Banja Luka është hapur një zyrë e Ambasadës Ruse në BeH me një status të paqartë ligjor.
Një fakt interesant i përmendur gjatë diskutimit ishte se që nga viti 2022, stafi i Ambasadës Ruse në Sarajevë është rritur ndjeshëm, kryesisht me diplomatë të dëbuar nga vende të tjera për spiunazh ose shqetësime sigurie.
Nga ana tjetër, folësit, përfshirë politologun boshnjak Omar Memisheviq, kujtuan ndikimin e fortë hungarez në rajon, i cili në shumë aspekte mund të interpretohet si një zgjatim i ndikimit rus.
Përfundime
- Ndikimi rus në Ballkanin Perëndimor mbetet shumëvektorial dhe hibrid, por tregon një tendencë për t’u zhvendosur në sferën e sigurisë (kampe paraushtarake ruse për qytetarët moldavë në Serbi dhe Bosnjë e Hercegovinë).
- Rajoni ruan rezistencën ndaj destabilizimit për shkak të kujtesës së luftërave të viteve 1990 dhe mosgatishmërisë për të provokuar një konflikt të ri ushtarak, megjithatë kërcënimi mbetet real për shkak të konflikteve të ngrira dhe ndikimit të jashtëm (rus) që synon të nxisë përçarjet rajonale.
- Elitat lokale luajnë një rol kyç në ruajtjen ose frenimin e ndikimit rus. Është pikërisht kërkesa rajonale për praninë ruse që përcakton shkallën e përfshirjes së Rusisë në punët e rajonit.
- Politika e BE-së ndaj rajonit duhet të marrë në konsideratë rrezikun e përhapjes së ndikimit rus. Bashkimi Evropian tani po fillon të rishikojë politikën e saj ndaj Serbisë, gjë që mund të bëhet një hap i rëndësishëm drejt reduktimit të rolit të Beogradit si një fortesë ruse në Ballkanin Perëndimor.
- Republika Srpska është qendra e dytë, pas Beogradit, e ndikimit rus në rajon. Zhvillimet e fundit në RS dhe tërheqja e Dodikut nga përshkallëzimi krijojnë një mundësi për të zvogëluar ndikimin e Rusisë mbi RS, BeH dhe rajonin në tërësi.
- Akuzat kundër Hungarisë se është “agjent i Moskës” në Ballkan duhet të shqyrtohen seriozisht brenda BE-së, por mbi të gjitha brenda NATO-s.
Grupi Analitik i CWBS
