Në shtator të vitit 2025, Shqipëria u bë vendi i parë që emëroi një inteligjencë artificiale në një post qeveritar. Ministres virtuale “Diella” iu dha mandati për të mbikëqyrur prokurimin publik – një fushë që për dekada ka qenë burim skandalesh korrupsioni.
Ky vendim i Kryeministrit Edi Rama provokoi një valë entuziazmi, skepticizmi dhe debati politik si brenda vendit ashtu edhe jashtë.
Inteligjenca artificiale kundër korrupsionit
“Diella” filloi karrierën e saj si asistente virtuale në platformën e-Albania, ku përpunoi më shumë se një milion kërkesa. Profili i saj – një grua me veshje tradicionale nga rajoni i Zadrimës – simbolizon kombinimin e identitetit kulturor dhe progresit teknologjik. Teknikisht, ajo bazohet në modelet OpenAI dhe infrastrukturën cloud të Microsoft Azure.
Emërimi i “Diella” ishte një përgjigje ndaj problemit kronik të korrupsionit që pengon zhvillimin e Shqipërisë. Sipas Transparency International, në vitin 2024, vendi shënoi vetëm 42 nga 100 pikë në Indeksin e Perceptimit të Korrupsionit, duke u renditur i 80-ti nga 180 vende. Komisioni Evropian ka theksuar vazhdimisht se korrupsioni në Shqipëri mbetet “i përhapur gjerësisht në të gjitha degët e qeverisjes” dhe është pengesa kryesore në rrugën drejt anëtarësimit në BE.
“Shqipëria duhet të bëjë më shumë për të luftuar korrupsionin, për të siguruar lirinë e fjalës dhe transparencën e pronësisë”, thuhet në qëndrimin e BE-së në negociata.
Kryeministri Edi Rama e paraqet “Diellën” si një instrument për një rilindje radikale të sistemit.
Ai i tha BBC-së: “Nuk mund të humbasim më kohë duke luftuar dobësitë njerëzore. Inteligjenca Artificiale është shansi ynë për të krijuar një sistem ku vendimet merren pa frikë, favorizim apo korrupsion”.
Analistët besojnë se ky nuk është vetëm një eksperiment teknologjik, por edhe një sinjal politik për BE-në: Shqipëria është gati për të hartuar zgjidhje jokonvencionale, për të përmbushur kërkesat për transparencë dhe sundim të ligjit.
Një rast nga parlamenti: debati u ndërpre për shkak të Inteligjencës Artificiale
Gjatë miratimit të përbërjes së re të qeverisë në parlament, një përpjekje për t’i dhënë fjalën “Diellës” shkaktoi një skandal të papritur. Fjalimi i saj u transmetua në një ekran, por deputetët e opozitës filluan të bërtisnin “Kjo nuk është ministre!” dhe “Kjo është shkelje e Kushtetutës!”, duke bllokuar tribunën. Kryetari i Parlamentit u detyrua të shpallte pushim dhe debatet mbi përbërjen e qeverisë u anuluan.
Ky episod u bë rasti i parë në histori kur një ministër virtual provokoi konfrontim fizik në sallën e parlamentit.
Partia Demokratike e Shqipërisë kritikoi ashpër emërimin e “Diellës”.
Përfaqësuesi i saj, deputeti Gazmend Bardi, deklaroi:
“Kjo nuk është ministre, por softuer. Kushtetuta kërkon që një ministër të jetë qytetar. Ky është një teatër politik që synon të shkëpusë vëmendjen nga problemet reale”.
Politikanë të tjerë të opozitës e quajtën iniciativën “një marifet mediatik” dhe “dekorim simbolik” që nuk ka ndikim të vërtetë në luftën kundër korrupsionit.
“A mund ta mposhtë një algoritëm korrupsionin?”
BBC, duke komentuar emërimin e “Diellës”, deklaron: “Shqipëria e ka shndërruar imazhin e zyrtarit ‘të pashpirt’ në një cilësi pozitive”.
Media të tjera pyesin: “A mund ta mposhtë një algoritëm korrupsionin?”
The Guardian vëren se “përdorimi i IA në qeveri nuk është vetëm një çështje efikasiteti, por edhe një sfidë për parimet demokratike”.
Politico shkruan: “Shqipëria ka krijuar një precedent që mund t’i frymëzojë ose frikësojë vendet e tjera. Çdo gjë varet nëse ‘Diella’ mbetet e pavarur nga ndikimi politik”.
Eksperti francez i etikës së IA, Jean-Gabriel Ganascia, paralajmëron: “LLM-et kopjojnë njerëzit; pra patjetër që kanë paragjykime. Të mendosh se një makineri nuk ka paragjykime do të thotë t’i nënshtrohesh asaj”.
Studiuesja amerikane e demokracisë dixhitale Sarah Whitmore e Qendrës për Etikë të Harvardit thote: “IA mund të jetë një mjet i dobishëm, por i mungon legjitimiteti. Vendimet e saj nuk mund të apelohen dhe kjo bie ndesh me parimet e sundimit të ligjit”.
Përgjigja ndërkombëtare: frymëzim apo paralajmërim?
Emërimi i Diellës nuk ndodhi pa u vënë re në skenën ndërkombëtare. Në Bruksel, Berlin dhe Uashington, ekspertët e qeverisjes dixhitale po e ndjekin nga afër eksperimentin shqiptar.
Disa e shohin atë si një përparim në govtech, të tjerë si një precedent të rrezikshëm që mund të legjitimojë delegimin e përgjegjësisë politike te algoritmet.
Qeveria e Estonisë, e cila ka zbatuar qeverisjen elektronike për më shumë se një dekadë, e quajti iniciativën “një hap interesant, por të rrezikshëm”.
Një përfaqësues i Ministrisë Estoneze të Zhvillimit Dixhital tha: “Automatizimi i proceseve është një rrugë drejt efikasitetit. Por vendimet politike duhet të mbeten në duart e njerëzve që janë përgjegjës ndaj shoqërisë”.
Në Shtetet e Bashkuara, Instituti Kombëtar i Standardeve dhe Teknologjisë (NIST) publikoi një shënim analitik duke theksuar nevojën për “kufij të qartë midis rolit këshillues të IA-së dhe autoritetit ekzekutiv”. Dokumenti u bën thirrje qeverive të shmangin “simulimin e pjesëmarrjes politike” përmes avatarëve dixhitalë.
Në të njëjtën kohë, në Ballkanin Perëndimor – veçanërisht në Maqedoninë e Veriut dhe Serbi – tashmë po bëhen thirrje për të krijuar “këshilltarët virtualë” të vendeve për të luftuar burokracinë.
Në Beograd, një deputet madje propozoi krijimin e një “ombudsmani të inteligjencës artificiale” për të monitoruar të drejtat e njeriut.
Pushteti pa fytyrë: një epokë e re apo një iluzion i rrezikshëm?
Mbrojtësja e të drejtave të njeriut nga Shqipëria, Ardiana Gjoni, i tha Euronews: “Nuk mund të lejojmë që përgjegjësia të shpërbëhet nëpër kod. Nëse ‘Diella’ bën një gabim – kush do të mbahet përgjegjës?”
Në të kundërt, përfaqësuesi i qeverisë, Ministri i Inovacionit Ervin Bushati, është i bindur: “Ky nuk është një zëvendësim i njerëzve, por një ndihmesë. ‘Diella’ nuk merr vendime politike; ajo siguron transparencë të proceseve”.
Filozofi gjerman i etikës dixhitale, Thomas Metzinger, shkruan në një kolonë për Die Zeit: “Po hyjmë në një epokë ku besimi në algoritme mund të tejkalojë besimin në njerëz. Kjo është e rrezikshme nëse nuk ka kufij dhe mekanizma kontrolli të qartë”.
Skenarët e së ardhmes: Inteligjenca artificiale si diplomate?
Emërimi i Diellës hap një diskutim jo vetëm për qeverisjen e brendshme, por edhe për rolin e mundshëm të inteligjencës artificiale në politikën e jashtme.
A mund të marrë pjesë një zyrtar virtual në negociata ndërkombëtare? A është një algoritëm i aftë të përfaqësojë interesat e shtetit në samite ose në komisione ndërqeveritare?
Disa futuristë sugjerojnë që IA mund të bëhet pjesë e delegacioneve teknike, veçanërisht në fushat ku kërkohet përpunim i shpejtë i të dhënave – për shembull në negociatat mbi klimën, tregtinë ose sigurinë kibernetike. Por shumica e diplomatëve janë skeptikë. Ish-ambasadori francez në Tiranë, Michel Lambert, vëren: “Diplomacia nuk është vetëm fakte, por edhe intuitë, emocione, besim ndërpersonal. Një algoritëm nuk mund ta zëvendësojë ndjenjën njerëzore të momentit”.
Në të njëjtën kohë, Agjencia Evropiane e Politikave Dixhitale pranon se “IA mund të jetë një mjet i dobishëm për analizën e skenarëve, por jo për marrjen e vendimeve politike”.
Përfundim
Emërimi i Diellës nuk është thjesht një risi teknologjike, por një sfidë ndaj nocioneve tradicionale të pushtetit, përgjegjësisë dhe demokracisë. Ai u bë një simbol i aspiratës së Shqipërisë për transparencë, por gjithashtu hapi një diskutim rreth kufijve ligjorë, etikë dhe gjeopolitikë të përdorimit të IA në qeverisje.
Nëse “Diella” do të bëhet një shembull për vendet e tjera apo do të mbetet një rast unik – koha do ta tregojë. Por tashmë ajo e detyron botën të rimendojë kufijtë midis teknologjisë dhe pushtetit.
