Bosnja dhe Hercegovina po kalon një tjetër krizë të shtetësisë. Njësia brenda BeH, Republika Srpska nën udhëheqjen e Milorad Dodik, po përpiqet edhe një herë të zgjerojë kompetencat e saj dhe ta limitojë juridiksionin e autoriteteve qendrore të BeH në territorin e saj.
Përshkallëzimi i fundit nuk është as diçka e re, as e papritur për këtë vend ballkanik. Por konteksti aktual gjeopolitik na detyron t’i shikojmë zhvillimet nga një këndvështrim i ri dhe të kuptojmë problemet dhe kërcënimet e shfaqura.
Ligjet me një paragjykim të veçantë
Më 27 shkurt, Kuvendi Popullor (parlamenti) i Republikës Srpska miratoi në një seancë të posaçme një sërë ligjesh që, në veçanti, ndalojnë aktivitetet e institucioneve të Bosnjës dhe Hercegovinës në territorin e RS.
Legjislacioni i ri
• të ndalojë punën e Gjykatës së BeH, të Prokurorisë së BeH, të Agjencisë Shtetërore të Hetimit dhe Mbrojtjes (SIPA) dhe të Këshillit të Lartë Gjyqësor dhe Prokurorial të BeH në Republika Srpska,
• të sigurojë krijimin e Këshillit të Lartë Gjyqësor dhe Prokurorial të Republika Srpska, i cili do të emërojë gjyqtarë, prokurorë dhe zyrtarë të tjerë gjyqësorë në Republika Srpska,
• të vendosë përgjegjësi penale për mosrespektim ose moszbatim të vendimeve të institucioneve apo organeve të Republikës Srpska.
Në fakt, ky është një ndërprerje e njëanshme e juridiksionit të shtetit të Bosnjë-Hercegovinës mbi një pjesë të territorit të tij, Republika Srpska.
Në veçanti, u miratua i ashtuquajturi “ligji për agjentët e huaj”, që është Ligji për Regjistrin e Veçantë dhe Transparencën e Punës së Organizatave Jofitimprurëse. Ky legjislacion prezanton kontrolle të rrepta mbi sektorin civil të Republikës Srpska, të modeluar sipas legjislacionit rus. Projektligji u kritikua ashpër si jodemokratik nga OJQ-të lokale dhe institucionet evropiane.
Më 5 mars, presidenti i Republikës Srpska, Milorad Dodik, nënshkroi disa dekrete, duke vënë në fuqi ligjet e miratuara në seancën e Asamblesë Kombëtare të Republikës Srpska. Ligjet u botuan menjëherë në Gazetën Zyrtare të Republika Srpska dhe në këtë mënyrë do të zbatohen.
Legjislacioni si “goditje hakmarrëse”
Miratimi i një pakete ligjesh të profilit të lartë mund të shihet si një përgjigje nga autoritetet e Republika Srpska ndaj vendimit të gjykatës së Dodik, pasi ai u dënua me një vit burg dhe gjashtë vjet ndalim nga mbajtja e posteve të larta politike nga Gjykata e Shkallës së Parë të Bosnjës dhe Hercegovinës më 26 shkurt. Schmidt, i cili konsiderohet i paligjshëm në Republika Srpska.
Sipas Dodik, ligjet e miratuara më 27 shkurt ishin vetëm pjesë e fazës së parë të një plani të planifikuar më parë.
Pak ditë para vendimit të Gjykatës së BeH-së, Milorad Dodik i tha zyrës ballkanike të kanalit televiziv shtetëror rus Russia Today, RT Balkan, për veprimet e synuara në rast se gjykata në Sarajevë vërteton akuzat kundër tij. Sipas tij, RS do të vazhdojë me një reagim “dy faza”.
“Në fazën e parë, Republika Srpska do të luftojë për rendin kushtetues në BeH. Ajo që kemi në praktikë në BeH nuk është në Kushtetutë: pa ushtri, pa forca të armatosura të BeH, pa SIPA, pa shërbim inteligjence, pa gjykatë, pa prokurori, pa taksa indirekte, pa agjenci të shumta dhe asnjë shërbim të rojes kufitare të BeH,” tha Dodik. Siç del nga fjalët e tij, Republika Srpska planifikon të kthejë gjithçka në nivelin e përmendur, dhe më pas të miratojë një ligj për tërheqjen nga marrëveshja për forcat e armatosura të përbashkëta të Bosnjë-Hercegovinës. Edhe nëse kjo nuk e bën Sarajevën të pajtohet me serbët, nëse “nuk pajtohet të kthehet në Kushtetutën e Bosnjë-Hercegovinës”, “Republika Srpska do të hyjë në fazën e dytë, e cila përfshin tërheqjen nga Marrëveshja e Dejtonit”, tha Presidenti i Republikës Srpska. Në këtë fazë të dytë, Republika Srpska planifikon t’i bëjë thirrje Serbisë, duke kërkuar që të nënshkruhet marrëveshja për konfederatën e Republikës Srpska dhe Serbisë, dhe më vonë për një federatë dhe bashkim monetar me Serbinë. Qëllimi i këtyre veprimeve është “që të mund të organizojmë jetën tonë dhe të mos varemi nga marrëzitë që po shohim në Sarajevë”, tha Dodik për mediat ruse.
Raste dhe vendime të reja
Më 6 mars, një ditë pasi Dodik nënshkroi ligjet e diskutueshme, Zyra e Prokurorit të Bosnjë dhe Hercegovinës njoftoi se po hetonte veprën penale të “minimit të rendit kushtetues” në vend. Edhe pse emrat e të dyshuarve në këtë rast nuk u publikuan zyrtarisht, Dodik raportoi se ai ishte thirrur nga Prokuroria e BeH për t’u marrë në pyetje si i dyshuar në rastin e cenimit të rendit kushtetues. Ai deklaroi se do ta injoronte këtë veprim.
Gjithashtu në 6 mars, Gjykata Kushtetuese e BeH mori aplikime për të shqyrtuar kushtetutshmërinë e ligjeve të miratuara më parë në Republika Srpska.
Anëtari i Presidencës së Bosnje-Hercegovinës Denis Beçiroviq, Kryetari i Dhomës së Përfaqësuesve Denis Zvizdiq dhe anëtari i Bordit të Dhomës së Popullit të Parlamentit të Bosnjë-Hercegovinës Kemal Ademoviq kanë paraqitur një peticion në Gjykatën Kushtetuese të Bosnjë-Hercegovinës për të rishikuar kushtetutshmërinë-kushtetutshmërinë e Bosnjë-Hercegovinës. ligjet e Republika Srpska. Ata theksuan se “sulmet brutale ndaj Marrëveshjes së Paqes të Dejtonit dhe rendit kushtetues të Bosnjë-Hercegovinës duhet të ndalen” dhe se “përpjekjet për të minuar pavarësinë, sovranitetin dhe integritetin territorial të Bosnjë-Hercegovinës paraqesin një kërcënim të drejtpërdrejtë për paqen dhe stabilitetin në vend dhe rajon”.
Më 7 mars, Gjykata Kushtetuese e Bosnjë dhe Hercegovinës miratoi një masë të përkohshme dhe pezulloi zbatimin e ligjeve të miratuara nga Kuvendi Popullor i Republikës Srpska më 27 shkurt dhe të nënshkruara nga Presidenti i RS më 5 mars.
Në Banja Luka, vendimi u prit me përbuzjen më të madhe. Ky ishte një rezultat i pritshëm, sepse Republika Srpska kishte miratuar më parë një ligj për moszbatimin e vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Bosnjë dhe Hercegovinës, pasi në përbërjen e saj kryesore nuk ka gjyqtarë serbë.
“Vendimi dhe arsyetimi i Gjykatës Kushtetuese të cunguar të Bosnjë-Hercegovinës ngjajnë në mënyrë të papërmbajtshme me deklaratën e Byrosë Politike të Partisë Komuniste të BRSS.
Një pamflet i zhveshur politik.
…Asnjë fjalë nga Kushtetuta, asnjë fjalë nga ligji”, shkruan Dodik në rrjetin X.
Është e qartë se vendimet e Gjykatës Kushtetuese të Bosnjë-Hercegovinës nuk do të zbatohen në Republikën Srpska.
Kritika e papritur
Dodik pritej të mbështetej nga Serbia dhe Rusia dhe u kritikua ashpër nga Përfaqësuesi i Lartë Christian Schmidt dhe një numër vendesh evropiane, përfshirë Gjermaninë. Por një deklaratë kritike erdhi si një surprizë e plotë për RS dhe për Dodik personalisht.
Duke gjykuar nga deklaratat e liderëve të Republikës Srpska gjatë fushatës zgjedhore në SHBA dhe pas fitores së Donald Trump, Banja Luka ishte e bindur se presidenti i 47-të amerikan do të bëhej pothuajse një mik i serbëve.
Dodik, i cili është nën sanksionet e SHBA-së, e mori ndryshimin e pushtetit në Shtëpinë e Bardhë si një sinjal pozitiv për RS dhe për veten e tij personalisht.
Më 4 mars, në një intervistë me RT Balkan, presidenti i RS kanalizoi edhe një herë shpresën për ndryshim. “Nëse administrata e Bidenit do të kishte qëndruar, ne do të ishim varrosur këtu. Kemi vuajtur gjithë këto vite sepse besuam se opinioni i establishmentit amerikan do të ndryshonte,” tha Dodik, me sa duket duke shpresuar për një mirëkuptim me ekipin e ri në Uashington.
Megjithatë, më 8 mars, Sekretari i Shtetit i SHBA-së, Marco Rubio, i prishi këto plane. Ai mori përsipër X për të bërë deklaratën e mëposhtme: “Veprimet e Presidentit të Republika Srpska, Milorad Dodik, minojnë institucionet e Bosnjë dhe Hercegovinës dhe kërcënojnë sigurinë dhe stabilitetin e saj. Kombi ynë inkurajon liderët politikë në Bosnje dhe Hercegovinë që të angazhohen në dialog konstruktiv dhe të përgjegjshëm. Ne u bëjmë thirrje partnerëve tanë në rajon që të bashkohen me ne për të kundërshtuar këtë sjellje të rrezikshme dhe destabilizuese.”
Duket se SHBA-të nuk duan një vatër tjetër paqëndrueshmërie në një pjesë tjetër të Evropës dhe tashmë e kanë kuptuar se kush është burimi i këtij kërcënimi. Dhe ky është zoti Dodik.
Por realitetet e ditëve moderne janë të tilla që ky është qëndrimi i Uashingtonit që nga 8 marsi 2025 dhe është e paqartë nëse do të mbetet i njëjtë. Veprimet dhe deklaratat e përfaqësuesve të administratës amerikane në lidhje me politikën e jashtme dhe marrëdhëniet me kombet e tjera gjatë vetëm disa javëve të punës së ekipit të ri në Shtëpinë e Bardhë kanë habitur, madje tronditur disa herë botën. Qëndrimi i papritur dhe tronditës për shumë, mjaft besnik ndaj Moskës i Trump dhe ekipit të tij gjatë përpjekjeve për të zgjidhur konfliktin ruso-ukrainas na bëri të presim ndryshime në politikën e SHBA-së ndaj rajoneve të tjera. Para së gjithash, tani pritet që amerikanët të tregojnë respekt më të madh për interesat ruse dhe ato të partnerëve të tyre në pjesë të ndryshme të botës. Ky mirëkuptim hipotetik gjeopolitik midis Uashingtonit dhe Moskës motivon moderatorët e destabilitetit në Ballkanin Perëndimor dhe rrit rrezikun e sigurisë për rajonin.
Faktori hungarez
Në sfondin e ngjarjeve të fundit në Bosnje dhe Hercegovinë, EUFOR do të rrisë përkohësisht forcën e saj. Kjo është një masë proaktive që synon të ndihmojë Bosnjën dhe Hercegovinën në interes të të gjithë qytetarëve, tha misioni ushtarak i BE-së në një deklaratë zyrtare.
Megjithatë, edhe këto zhvillime, të cilat duhet të kishin ndihmuar në qetësimin e situatës, kanë shkaktuar ankth në Sarajevë në rrethanat aktuale gjeopolitike.
Fakti është se një nga pjesëmarrësit kryesorë në operacionin ushtarak të Bashkimit Evropian në BeH, EUFOR Althea, është Hungaria. Në vitet e fundit, Budapesti ka ndjekur një politikë të pavarur në Ballkanin Perëndimor, e cila nuk është gjithmonë në përputhje me atë të BE-së. Në veçanti, Hungaria po zhvillon në mënyrë aktive marrëdhënie të drejtpërdrejta me Republikën Srpska dhe udhëheqjen e saj. Hapat e ndërmarrë në këtë drejtim gjatë javëve të fundit kanë qenë thjesht të paprecedentë, duke shkaktuar mjaft bujë.
Zëvendësministri i Jashtëm hungarez Levente Magyar vizitoi Banja Lukën në fillim të marsit, disa ditë pas dënimit të Dodik, veçanërisht për të mbështetur presidentin e Republikës Srpska, i cili, sipas zyrtarit të qeverisë hungareze, po përballet me “persekutim politik”.
Zëvendësministri hungarez tha se ajo që Perëndimi po u bën serbëve në Evropë është e gabuar, përmendi Gavrilo Principin dhe theksoi se Republika Srpska dhe Dodik nuk mund të trajtohen si armiq.
Magyar theksoi gatishmërinë e Hungarisë për të marrë pjesë në dialog dhe për të gjetur zgjidhje për rajonin e Ballkanit si një fqinj i ngushtë, ndryshe nga ata që kanë diçka për të vendosur, por janë mijëra kilometra larg. “Çfarëdo që të ndodhë me ju, ne prekim edhe ne. Ka kaluar koha kur Hungaria ishte vetëm një vëzhguese e zhvillimeve në Ballkan,” theksoi hungarezi gjatë vizitës së tij në Republika Srpska.
Është e mundur që vizita, e cila shkaktoi zemërim në Sarajevë, nuk ishte manifestimi i vetëm i solidaritetit me Dodikun nga ana e qeverisë së Viktor Orban.
Ishte gjithashtu historia e disa dhjetëra oficerëve të policisë hungareze nga një njësi speciale që u vendosën në Republika Srpska në fund të shkurtit, gjoja për stërvitje të përbashkëta me forcën e policisë lokale. Sipas versionit zyrtar të Banja Lukës, operativët hungarezë do të merrnin pjesë në stërvitje me homologët e tyre serbë. Sipas raporteve të paverifikuara nga Sarajeva, qëllimi ishte transportimi i Dodikut në Hungari në rast të kërcënimit për arrestimin e Presidentit të Republikës Srpska menjëherë pas vendimit të gjykatës të 26 shkurtit.
“Në fund të shkurtit, një njësi speciale e policisë hungareze u dërgua në Republika Srpska me një qëllim të fshehtë: të lehtësonte nxjerrjen e shpejtë të liderit serb të Bosnjës Milorad Dodik në Hungari në rast se një gjykatë boshnjake vendos ta arrestojë atë menjëherë,” pohoi media rajonale, duke cituar “disa burime të pavarura, të familjarizuara me operacionin”.
Sipas tyre, kjo nuk ka ndodhur për dy arsye.
Së pari, megjithëse Dodik ishte vërtet i dënuar me burg, ai nuk u arrestua, duke iu dhënë mundësia për të apeluar.
Së dyti, përpjekja hungareze u ekspozua paraprakisht.
Deklaratat zyrtare të zyrtarëve të Budapestit në lidhje me Republikën Srpska dhe Milorad Dodik personalisht, si dhe thashethemet për ndërhyrje të mundshme nga autoritetet hungareze me qëllim “të nxjerrin Dodikun”, shkaktuan një stuhi indinjate në Sarajevë. Rezultati ishin apelet zyrtare që bënin thirrje për largimin e kontingjentit hungarez të EUFOR-it nga BeH.
Nuk mund të përjashtohet që Budapesti të mbështeste hapur liderin serb të Bosnjës, jo vetëm sepse Hungaria vendosi të forcojë praninë e saj në rajon, duke ndikuar drejtpërdrejt në zhvillimet, bazuar në interesin e saj. Është gjithashtu e mundur që Orban, ashtu si Dodik, priste një ndryshim në qëndrimin e Shtëpisë së Bardhë ndaj Ballkanit Perëndimor dhe veçanërisht Bosnjë-Hercegovinës, për të qenë më besnik ndaj serbëve.
Paparashikueshmëria e parashikuar
Aktualisht, shpresat si në Banja Luka ashtu edhe në Budapest për një kurs më pro-serb nga Shtëpia e Bardhë nuk janë justifikuar.
Përveç deklaratës publike të kreut të Departamentit të Shtetit që kritikonte Presidentin e RS-së, siç pretendojnë mediat boshnjake, kishte sinjale të tjera jo publike nga Uashingtoni. Në veçanti, udhëheqja e SHBA-së dyshohet se ishte e indinjuar me planet për të nxjerrë Dodik në Hungari dhe shprehu pa mëdyshje shqetësimin e saj tek autoritetet hungareze.
Mund të pritej që qëndrimi aktual i qartë dhe i paqartë i udhëheqjes amerikane në lidhje me papranueshmërinë e kursit separatist të Dodik do të çojë në një ulje të tensionit midis RS dhe Sarajevës dhe në përgjithësi do të qetësojë situatën në BeH.
Pas kritikave të ashpra nga autoritetet amerikane, liderët e serbëve të Bosnjës, kryesisht Presidenti i RS, duhet të zvogëlojnë apo edhe të ndalojnë aktivitetet e tyre që synojnë ndërprerjen e lidhjeve midis Republika Srpska dhe qeverisë qendrore të BeH.
Më vete, autoritetet hungareze duhet të rishikojnë politikën e tyre ndaj Republika Srpska dhe udhëheqjes së saj, duke refuzuar të mbështesin Dodikun, haptazi dhe fshehurazi.
E gjithë kjo do të ndodhë nëse politika amerikane ndaj BeH, siç deklaron Marco Rubio, nuk ndryshon në të ardhmen e afërt. Megjithatë, duke pasur parasysh të gjitha hapat dhe deklaratat e bëra nga administrata Trump dhe anëtarët e ekipit të tij, as Sekretari i Shtetit nuk mund të garantojë stabilitetin e politikës së jashtme të SHBA në kushtet aktuale.
