Ajo që po ndodh aktualisht me Malin e Zi në kontekstin e integrimit evropian është cilësisht e ndryshme nga çdo gjë që kemi parë gjatë dekadës së fundit. Pas më shumë se dymbëdhjetë vjetësh të një pauze de facto në politikën e zgjerimit të BE-së, sinjalet që vijnë nga udhëheqësit e shteteve anëtare të BE-së sugjerojnë se Brukseli është – të paktën simbolikisht – gati për të rinisur procesin. Nuk bëhet fjalë për një vizion të ri të madh të zgjerimit, as për një ndryshim themelor strategjik brenda Unionit, por përkundrazi për nevojën për të demonstruar se politika e zgjerimit nuk ka marrë fund.
Në këtë kontekst, Mali i Zi shfaqet si një kandidat ideal. Një vend me rreth 600,000 banorë nuk përbën as një tronditje ekonomike dhe as një politike për BE-në. Pranimi i tij i mundshëm nuk ndryshon ekuilibrat e brendshëm të pushtetit, nuk e tendos buxhetin e BE-së dhe as nuk hap çështje të reja sistemike. Pikërisht për këtë arsye, Mali i Zi përfaqëson një “përfitim me kosto të ulët” dhe një pazar të mirë politik: pranimi i një vendi të vogël që është teknikisht më i përparuari në negociata i lejon BE-së të sinjalizojë se zgjerimi mbetet i mundur – pa marrë përsipër rrezik të konsiderueshëm. Një vit më parë, në një tekst që shkrova në atë kohë, shpreha skepticizëm në lidhje me angazhimin e vërtetë të qeverisë së re ndaj rrugës evropiane, veçanërisht në dritën e profilit politik dhe deklaratave të mëparshme publike të Kryeministrit Milojko Spajiq. Duke parë prapa, ky shqetësim doli i pabazuar. Gjatë vitit të kaluar, qeveria ka përshpejtuar qartë aktivitetet e saj në procesin e negociatave, dinamikat institucionale janë përmirësuar dhe kapitali politik është investuar qëllimisht në axhendën evropiane. Kjo nuk do të thotë, sigurisht, se procesi është bërë linear ose pa rrezik. Përkundrazi, është pikërisht në këtë “fotofinish” që po shfaqen burimet më të rrezikshme të mundshme të pengimit.
Serbia mbetet aktori më i interesuar për të siguruar që Mali i Zi – ose çdo vend tjetër në rajon – të mos hyjë në Bashkimin Evropian para se ta bëjë këtë. Kjo nuk është çështje frustrimi emocional, por llogaritjeje racionale politike. Anëtarësimi i Malit të Zi në BE do të nxirrte në pah faktin se vetë Serbia nuk dëshiron anëtarësim, ose të paktën jo sipas kushteve të përcaktuara nga Unioni. Aleksandar Vuçiq e ka artikuluar këtë qëndrim mjaft qartë në paraqitjet publike, dhe përgjigja e Kryeministrit Spajiç në lidhje me X – se Mali i Zi do të jetë në BE deri në vitin 2028 dhe do të presë atje për të tjerët, përfshirë Serbinë – ishte politikisht korrekte, por në thelb provokuese për Beogradin.
Instrumentet që Serbia ka në dispozicion nuk janë të reja. Ato përbëhen nga një kombinim i lobimit diplomatik, ndikimit mediatik, partive politike në Mal të Zi që funksionojnë si zgjatime të Beogradit dhe një segmenti të rëndësishëm të Kishës Ortodokse Serbe. Është pikërisht ky faktor kishtar që meriton vëmendje të veçantë, pasi shpesh trajtohet gabimisht si monolit.
Në vitet e fundit, Vuçiq ka punuar qëllimisht për të fragmentuar qendrat e pushtetit brenda Kishës Ortodokse Serbe në Mal të Zi. Dhënia e statusit metropolitan Nikshiçit nuk ishte thjesht një veprim administrativ, por një vendim politik me pasoja afatgjata. Ai dobësoi më tej autoritetin institucional të Mitropolisë së Cetinjës, e cila shpesh – gabimisht – perceptohet si një qendër shpirtërore autonome në Mal të Zi. Sot, kjo tezë nuk është më e qëndrueshme institucionalisht.
Rezultati i këtij fragmentimi është ekzistenca e të paktën dy rrymave brenda Kishës Ortodokse Serbe në Mal të Zi. Njëra udhëhiqet nga Mitropoliti Metodije (Ostojiq), i cili mbështet hapur dhe me entuziazëm Vuçiqin, politikën ruse dhe nacionalizmin agresiv serb. Tjetra udhëhiqet nga Mitropoliti Joanikije, i cili është më i kujdesshëm në paraqitjet e tij publike, por mbetet ideologjikisht konsistent me narrativat nacionaliste serbe.
Fraksioni i Metodijes është veçanërisht problematik. Nën autoritetin e tij, është zhvilluar një rrjet i radikalizuar, militant dhe haptazi pro-rus. Arrestimi i fundit i një përfaqësuesi të Ushtrisë Kozake të Ballkanit në Danilovgrad – me shuma të mëdha parash, uniforma dhe armë – nuk ishte një incident i izoluar. Kjo është një organizatë, paradat e së cilës më parë ishin organizuar me mbështetjen e Metodijes, në prani të ambasadorëve rusë me të cilët ai mban marrëdhënie të ngushta. Në këtë pikë, kjo nuk është më çështje ideologjie, por sigurie.
Ndryshime interesante po ndodhin edhe brenda spektrit politik të nacionalizmit serb në Mal të Zi. Andrija Mandiq, si Kryetar i Parlamentit, po tregon shenja kujdesi dhe po distancohet nga Vuçiq. Retorika e tij po bëhet më e moderuar dhe pro-evropiane, ndërsa aktivitetet e tij diplomatike po intensifikohen. Është e qartë se Mandiq po përpiqet të ndërtojë legjitimitet në Perëndim dhe të paraqesë veten si një nacionalist serb “i përgjegjshëm” që mund të përshtatet brenda një kuadri politik evropian.
Në të kundërt, Milan Knezheviq mbetet një faktor destabilizues. Si anëtari më pak i fuqishëm politikisht i dyshes së koalicionit, ai kompenson mungesën e fuqisë institucionale duke provokuar vazhdimisht kriza. Shqetësimet e tij të fundit kundër emigrantëve – të cilat rezultuan në sulme zjarrvënëse ndaj dyqaneve dhe dhunë kundër shtetasve turq – nuk ishin teprime të rastësishme, por pjesë e një strategjie më të gjerë të prodhimit të kaosit.
Situata në komunën e Zetës është veçanërisht alarmante. Nën patronazhin politik të Knezheviq, po organizohen protesta kundër ndërtimit të një impianti për trajtimin e ujërave të zeza – një projekt thelbësor për përmbushjen e standardeve mjedisore të BE-së. Përhapja e panikut dhe dezinformimit rreth dëmit të supozuar të impiantit ka një qëllim të qartë: të bllokojë reformat evropiane në terren. Situata përkeqësohet më tej nga prania në Zeta e strukturave të lidhura me ish-anëtarë të Beretave të Kuqe dhe krimin e organizuar, përfshirë Radojica Bozhoviq, emri i të cilit përmendet me frikë në Mal të Zi.
Në pjesën e fundit të këtij viti, Mali i Zi u përball me një sfidë tjetër: bllokimin e përkohshëm nga Franca të mbylljes së Kapitujve negociues 10 (bujqësia) dhe 13 (peshkimi). Këta dy kapituj ishin pjesë e një pakete prej pesë kapitujsh të planifikuar për mbyllje deri në fund të vitit 2025, gjë që do të kishte lejuar që puna për Traktatin e Anëtarësimit të fillonte në vitin 2026, siç u njoftua nga kancelari gjerman.
Dyshimet ndaj Francës në Mal të Zi nuk janë pa kontekst historik dhe politik. Në vitin 1918, Franca luajti një rol kyç në pushtimin dhe aneksimin e Malit të Zi, duke mbështetur fuqimisht Serbinë. Në historinë më të afërt, ambasadorët francezë shpesh kanë treguar simpati të hapur ndaj nacionalistëve serbë në Mal të Zi. Dekorimi i Rektorit të Universitetit të Malit të Zi, Vladimir Bozhoviq—i njohur për pikëpamjet e tij pro-ruse dhe thirrjet për “de-perëndimizim”—si dhe një intervistë e dhënë nga ambasadori francez në Borba, një media e perceptuar si një mjet propagande i Aleksandar Vučiqit, i përforcoi më tej këto dyshime.
Marrëdhëniet franko-serbe janë objektivisht të ngushta: një diasporë e konsiderueshme serbe në Francë, lidhje me të djathtën ekstreme franceze dhe fakti që Arnaud Gouillon, një ish-aktivist nga ai mjedis, tani është një zyrtar i lartë i qeverisë serbe. Megjithatë, ky episod përfundoi në mënyrë të favorshme për Malin e Zi. Pas bisedimeve të drejtpërdrejta midis Kryeministrit Spajiq dhe Presidentit Macron dhe angazhimit intensiv diplomatik, Franca e ndryshoi qëndrimin e saj brenda 24 orëve, duke hapur rrugën për mbylljen e pesë kapitujve dhe një perspektivë realiste anëtarësimi deri në vitin 2028.
Pavarësisht këtij rezultati pozitiv, rreziqet mbeten. E para është pikërisht afërsia midis Francës dhe Serbisë, e cila mund të riaktivizohet në një fazë të mëvonshme. E dyta është përkeqësimi i mundshëm i marrëdhënieve me Kroacinë, të cilin nacionalistët serbë në Mal të Zi po punojnë strategjikisht për ta provokuar duke rihapur vazhdimisht çështje të ndjeshme si mosmarrëveshjet kufitare, anija Jadran dhe trashëgimia e dhimbshme e luftërave të viteve 1990. Rreziku i tretë është mundësia e veprimeve të koordinuara nga Serbia dhe Shqipëria për të ngadalësuar përparimin e Malit të Zi, me protestat në Botun dhe “partneritetin” e pazakontë serbo-shqiptar për çështjet lokale që shërbejnë si shembuj tregues.
Pavarësisht gjithçkaje, është e rëndësishme të theksohet qasja konstruktive e opozitës malazeze, e cila – megjithëse nuk është në pushtet – mbështet kryesisht rrugën evropiane. Ky është një ndryshim kyç krahasuar me Serbinë, ku mbështetja për anëtarësim në BE është rreth 40 përqind, ndërsa në Mal të Zi tejkalon 70 përqind.
Mali i Zi e gjen veten në një moment të rrallë historik në të cilin rrethanat gjeopolitike, vullneti politik i brendshëm dhe gatishmëria institucionale përputhen. Kjo dritare nuk do të mbetet e hapur për shumë kohë. Për të shfrytëzuar mundësinë, janë të nevojshme disa hapa të qartë:
- Asnjë kompromis mbi kërcënimet e sigurisë. Shteti duhet t’i përgjigjet me vendosmëri çdo forme të ekstremizmit militant, veçanërisht atyre me lidhje të jashtme, pavarësisht mbulimit kishtar apo politik.
- Komunikim i qartë me partnerët e BE-së. Mali i Zi duhet të informojë vazhdimisht shtetet anëtare kryesore rreth veprimeve destabilizuese nga aktorët rajonalë, veçanërisht Serbia, të mbështetura nga prova dhe shembuj konkretë.
- Depolitizimi i projekteve kyçe të infrastrukturës. Projektet e lidhura me standardet e BE-së, të tilla si mbrojtja e mjedisit, duhet të mbrohen nga shantazhi politik lokal dhe dezinformimi.
- Diplomaci rajonale proaktive. Marrëdhëniet me Kroacinë dhe Shqipërinë kërkojnë menaxhim aktiv përpara se të bëhen instrumente pengimi.
- Konsensusi i brendshëm mbi BE-në të jetë interes kombëtar. Rruga evropiane duhet të mbetet mbi politikat e përditshme dhe llogaritjet partiake.
Nëse Mali i Zi nuk arrin ta shfrytëzojë këtë mundësi tani, tjetra mund të mos vijë për dekada. Nëse e shfrytëzon atë, Mali i Zi do të bëhet jo vetëm një shtet anëtar i BE-së, por edhe një precedent – një precedent që do të ekspozojë se kush në rajon e dëshiron vërtet Evropën dhe kush e përdor Evropën thjesht si justifikim.
Ljubomir Filipoviq. Politolog malazez
Materialet e publikuara në rubrikën “Opinionet” pasqyrojnë mendimin personal të autorit dhe mund të mos përkojnë me qëndrimin e Qendrës
