*Në kuptimin e tij themelor, termi “bifurkacioni” i referohet një momenti kritik në zhvillimin e një sistemi, ku një ndryshim i vogël mund të çojë në rezultate krejtësisht të ndryshme. Termi buron nga teoria e kaosit dhe sistemet dinamike jolineare, por mund të zbatohet edhe në proceset shoqërore.
Presidentja e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen, gjatë vizitës së saj në Mal të Zi më 14 tetor, e quajti planin e Podgoricës për të mbyllur të gjitha kapitujt në negociatat me BE-në vitin e ardhshëm dhe për t’u bërë shteti i 28-të anëtar i BE-së deri në vitin 2028, një objektiv ambicioz, por i arritshëm. Sipas saj, Mali i Zi mund t’i arrijë qëllimet e përcaktuara “nëse mbetet i fokusuar në objektiv dhe i bashkuar”.
Por a do të mund t’i përmbushë autoritetet malazeze këtë udhërrëfyes të vendosur nga kreu i Komisionit Evropian?
Vala e arrestimeve të profilit të lartë në Mal të Zi që ndodhi në fillim të tetorit 2025 është një simptomë e një përshkallëzimi të ndjeshëm të situatës politike në vend. Pas hekurave nuk është vetëm biznesmeni i njohur Aleksandar Mijajloviq, i cili është i lidhur me ish-Partinë Demokratike të Socialistëve (DPS) në pushtet dhe tani në opozitë, por edhe ish-zyrtarë të lartë, përfshirë ish-Ministrin e Mbrojtjes dhe funksionarin e DPS-së Predrag Boškoviq.
Ky rast është me rëndësi të veçantë në kontekstin e konfrontimit gjeopolitik në Ballkanin Perëndimor dhe mund të ketë pasoja të rëndësishme jo vetëm për vendin, por për të gjithë rajonin.
Historia e Konfrontimit (Gjeo)Politik
Konfrontimi i ashpër midis forcave politike pro-perëndimore dhe strukturave që janë më të orientuara drejt Beogradit, dhe në disa raste drejtpërdrejt drejt Moskës, ka vazhduar në Mal të Zi që nga mesi i viteve 2010, kur vendi nën udhëheqjen e Milo Gjukanoviqit dhe DPS-së ndoqi një kurs të qartë drejt integrimit euroatlantik. Mali i Zi u bashkua me sukses në NATO në qershor 2017, gjë që u parapri nga ngjarje shumë të trazuara – mbi të gjitha, përpjekja për grusht shteti në vitin 2016. Sipas hetimit dhe vendimit të gjykatës së shkallës së parë, i cili u anulua më vonë, komploti dyshohet se u drejtua nga agjentë rusë, ndërsa qytetarë serbë (përfshirë një komandant në pension të Xhandarmërisë Serbe) dhe politikanë pro-serbë dhe pro-rusë nga Mali i Zi morën pjesë në përpjekjen për të rrëzuar me dhunë qeverinë. Qëllimi i grushtit të shtetit, siç u tha në gjykatë, ishte të parandalonte pranimin e vendit në NATO. Megjithatë, grushti i shtetit, si dhe përpjekja për të ndaluar integrimin euroatlantik të Malit të Zi, përfunduan me dështim. Në fund të viteve 2010, konfrontimi politik në Mal të Zi hyri në një fazë të re. Në vitin 2019, mosmarrëveshja rreth Kishës Ortodokse Serbe (KOS) çoi në një përshkallëzim të ri. Në përgjigje të miratimit të Ligjit për Lirinë e Fesë, i cili parashikonte kthimin e manastireve dhe kishave të përdorura nga KOS në pronësi të shtetit, në vend u zhvillua një lëvizje e gjerë rezistence. Veprime masive proteste që përfshinin besimtarë – litije (procesione fetare) – arritën të bashkonin një front të gjerë shoqëror dhe politik kundër autoriteteve. Konfrontimi kulmoi me humbjen e DPS-së në zgjedhjet parlamentare më 30 gusht 2020. Suksesi i kundërshtarëve të DPS-së u përforcua nga zgjedhjet pasuese parlamentare dhe presidenciale të mbajtura në vitin 2023.
Largimi nga pushteti i Partisë Demokratike të Socialistëve, e udhëhequr për një kohë të gjatë nga ish-presidenti dhe ish-kryeministri Milo Gjukanoviq, u interpretua nga shumë njerëz në Mal të Zi dhe më gjerë, përfshirë në Perëndim, si një fitore e politikanëve të rinj mbi një regjim të vjetër, të korruptuar dhe autoritar. Megjithatë, në të njëjtën kohë, nuk mund të harrohet fakti se, në vend të DPS-së — një forcë politike pro-perëndimore që konsiderohej jo mjaftueshëm demokratike dhe akuzohej për korrupsion — politikanë të rinj pro-evropianë erdhën në pushtet së bashku me aktorë politikë të orientuar prej kohësh drejt Beogradit (dhe personalisht drejt Presidentit serb Aleksandar Vuçiq), dhe në disa raste edhe drejt Moskës (dhe Vladimir Putin). Mjafton të theksohet se Presidenti aktual i Parlamentit të Malit të Zi është Andrija Mandiç, ish-lideri i Frontit Demokratik pro-rus dhe i pandehur në rastin “Grusht shteti”.
Edhe pse, falë marrëveshjeve të koalicionit dhe presionit perëndimor, nuk pati ndonjë ndryshim të mprehtë në kursin gjeopolitik të Malit të Zi pas vitit 2020 – anëtarësimi në NATO dhe rruga drejt integrimit evropian u ruajtën – ndryshime të caktuara në politikën e jashtme dhe në narrativën e përgjithshme gjeopolitike janë megjithatë të dukshme.
Një shembull i habitshëm mund të jetë rasti “Grusht shteti”. Pas ndryshimit të qeverisë në vitin 2020, vendimi i shkallës së parë që kishte dhënë një gjykim fajësie u anulua nga Gjykata e Apelit në vitin 2021. Çështja u dërgua më vonë për rigjykim. Megjithatë, ende nuk ka një vendim përfundimtar gjyqësor; procesi nuk është përfunduar dhe të akuzuarit janë liruar plotësisht nga përgjegjësia de facto.
Në politikën e jashtme, pati një përkeqësim të ndjeshëm të marrëdhënieve me Kroacinë fqinje, kryesisht për shkak të miratimit të Deklaratës për Jasenovacin në Parlamentin e Malit të Zi. Votimi në Podgoricë u zhvillua menjëherë pas miratimit të Rezolutës për Gjenocidin e Srebrenicës në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së, të cilën Beogradi e kundërshtoi me forcë. Prandaj, të gjithë në rajon e kuptuan se ky veprim i koalicionit qeverisës malazez ishte një lloj “gjesti i solidaritetit serb”. Kjo kuptohet edhe në Zagreb. Si rezultat, narrativa e politikës së jashtme të Kroacisë ndaj Malit të Zi ndryshoi. Edhe pse Podgorica zyrtarisht e ruajti mbështetjen e Zagrebit në rrugën e saj drejt BE-së, në praktikë, kroatët bllokuan në mënyrë efektive hapjen e grupit të radhës në negociatat midis Malit të Zi dhe Bashkimit Evropian në fund të vitit të kaluar dhe paraqitën një listë të gjatë kushtesh për zhbllokimin e tij. Duke pasur parasysh se pothuajse të gjitha pikat në këtë listë kanë të bëjnë me probleme dypalëshe që lindën gjatë ose si rezultat i luftës – domethënë, ato nuk janë të reja – është e qartë se politika e re kroate ndaj Malit të Zi është e lidhur drejtpërdrejt me veprimet e autoriteteve malazeze në vitet e fundit. Kështu, nuk mund të injorohet lidhja midis mbërritjes së apologjetëve të “Botës Serbe” në koalicionin qeverisës në Podgoricë dhe përkeqësimit të marrëdhënieve me Zagrebin, dhe, rrjedhimisht, ngadalësimit të procesit të integrimit evropian, edhe pse, në letër, të gjitha autoritetet malazeze dyshohet se mbështesin pranimin në BE.
Rasti i Mijajloviqit
Ngjarjet skandaloze që po zhvillohen në jetën politike të Malit të Zi sot janë vazhdim i ndryshimeve të peizazhit politik që filluan në vitin 2020 dhe mund të ndikojnë gjithashtu në procesin e integrimit evropian të vendit. Në fillim të tetorit 2025, në Mal të Zi u arrestuan disa individë të shquar dhe me ndikim. Midis tyre ishin biznesmeni Aleksandar Mijajloviq, i përshkruar nga media si “bashkëpronari informal” i “Bemax” – kompania më e madhe e ndërtimit në Mal të Zi – disa ish-zyrtarë të lartë dhe aktualë të policisë, shërbimeve të sigurisë dhe prokurorisë, si dhe ish-Ministri i Mbrojtjes dhe tani funksionari i Partisë Demokratike të Socialistëve (DPS) në opozitë, Predrag Boškoviq.
Zyra e Prokurorit të Shtetit Special (SDT) e Malit të Zi i dyshon ata për krijimin e një organizate kriminale që veproi nga viti 2018 deri në vitin 2024, e cila dyshohet se u drejtua nga Mijajloviq. Të dyshuarit akuzohen për shpërdorim detyre dhe për zbulimin e informacionit konfidencial me qëllim përfitimin dhe pushtetin e paligjshëm, raportoi Zyra e Prokurorit. “Çdo anëtar kishte një detyrë dhe rol të paracaktuar” dhe kishte “gatishmëri për të përdorur dhunë dhe frikësim”. Prokuroria gjithashtu pretendon se kishte një “ndikim të organizatës kriminale” në qeveri dhe media.
Gazeta Vijesti e Podgoricës raporton se Mijajloviq kishte qasje në të dhëna nga mbikëqyrja sekrete, përmbajtjen e komunikimeve të përgjuara dhe dyshohet se edhe në të dhëna të inteligjencës dhe regjistrime të Agjencisë së Sigurisë Kombëtare (ANB) të Malit të Zi. Ndërkohë, prokuroria pretendon se midis viteve 2018 dhe 2024, Mijajloviq ndikoi në politikat editoriale të Standard, Pobjeda, CDM, Portal Analitika, Antena M, Mportal dhe Portal ETV (domethënë, media që mbajnë një qëndrim të qartë pro-perëndimor dhe kritikojnë qeverinë aktuale malazeze).
Është interesante se korrespondenca e zbuluar e paraqitur nga prokuroria përfshin komunikimin midis Mijajloviq dhe ish-gazetares së Vijesti, Olivera Lakiq, e cila u sulmua nga grupe kriminale në vitin 2018 për shkak të punës së saj gazetareske dhe e cila është fituese e Çmimit prestigjioz Ndërkombëtar për Gratë e Kurajos, të dhënë asaj nga Sekretari i Shtetit i SHBA-së i atëhershëm Mike Pompeo. Edhe pse, si ish-gazetare e një mediaje që tani mbështet hapur veprimin e Prokurorisë, ajo nuk përshtatet në narrativën e “rrjetit mediatik” të supozuar të koordinuar nga Mijajloviq, ajo është bërë shënjestër e strukturave të prokurorisë. Portali i saj investigativ Libertas Press ka botuar së fundmi artikuj rreth rëndësisë së ripërtërirë të çështjes “Grusht shteti”, e cila në asnjë mënyrë nuk përputhet me interesat e autoriteteve të reja.
Sipas prokurorisë, informacioni i klasifikuar që Mijajloviq mori nga të pandehurit e tjerë u përdor për të “formësuar opinionin publik me qëllim shtypjen e konkurrencës, për diskreditimin personal dhe profesional të individëve, organizatave fetare dhe politike, dhe strukturave të biznesit”. Konkretisht, prokuroria dyshon se asistentja e ish-shefit të policisë, gjithashtu e pandehur në çështje, i dha Mijajloviq-it informacion në lidhje me pjesëmarrësit dhe numrin e saktë të personave të pranishëm në litije të organizuara nga Kisha Ortodokse Serbe në fund të vitit 2019 dhe gjatë vitit 2020 në lidhje me miratimin e Ligjit për Lirinë e Fesë. Ndër komunikimet e përgjuara të përfshira në materialet e çështjes është një shkëmbim mesazhesh midis Mijajloviq dhe Boškoviq në lidhje me gjendjen shëndetësore të Mitropolitit të Malit të Zi dhe Bregdetit të Kishës Ortodokse Serbe, Amfilohije, i cili tashmë ishte i ndjerë, ndërsa ai po trajtohej në një qendër mjekësore në Podgoricë.
Në një procedurë të veçantë, Mijajloviq dyshohet se ka udhëhequr një organizatë kriminale që merrej me kontrabandë cigaresh nga Porti i Tivarit midis viteve 2019 dhe 2021.
Reagime nga Media dhe Politikanët
Këshilli për Vetërregullimin e Medias (CMS), organi që mbikëqyr punën e shumicës së mediave malazeze, dënoi përpjekjet e rrezikshme për të kriminalizuar punën gazetareske.
Dušan Pajoviq, një kolumnist për CDM, pohon se ideja e kësaj qasje është të barazojë çdo fjalë opozitare ose kritike me aktivitet kriminal.
Redaktorët e portalit M, Standard, Pobjeda, CDM, Portal ETV, Analitika dhe Antena M i hodhën poshtë kategorikisht akuzat e prokurorisë, duke i quajtur ato një sulm ndaj lirisë së medias dhe duke i kërkuar Johan Sattler, ambasadorit të BE-së në Mal të Zi, të reagojë ndaj “abuzimit të rëndë dhe të pashembullt të pushtetit që synon heshtjen e çdo zëri kritik”.
Partia Demokratike e Socialistëve, duke komentuar ngjarjet e fundit, e quajti Zyrën e Prokurorit të Posaçëm të Shtetit “një kamzhik të qeverisë aktuale për të luftuar disidentët politikë”. “Zyra e Prokurorit të Posaçëm të Shtetit, e kryesuar nga Vladimir Novoviq, vepron sipas një liste prioritetesh që i janë paraqitur nga qeveria aktuale, vlerësimi i së cilës po bie vazhdimisht, dhe për këtë arsye e sheh shpëtimin e vetëm në shpifjen e paturpshme të kundërshtarëve politikë”, tha DPS. Sipas partisë, “Mali i Zi po hyn në një fazë të diktaturës së hapur”.
Përfaqësuesit e autoriteteve pohojnë se qëllimi i veprimeve të gjyqësorit është lufta kundër krimit, në të cilën shteti do të mbizotërojë.
Pas arrestimit të disa zyrtarëve të lartë, Zëvendëskryeministri për Sigurinë, Mbrojtjen, Luftën kundër Krimit dhe Politikën e Brendshme, Koordinatori i Byrosë për Koordinimin Operacional të Sektorit të Inteligjencës dhe Sigurisë dhe udhëheqësi i Malit të Zi Demokratik, Aleksa Bečiq, përgëzoi Kryeprokurorin e Posaçëm, Drejtorin e Drejtorisë së Policisë dhe Shefin e Departamentit të Policisë Speciale dhe ekipet e tyre për hapat historikë në luftën “kundër të gjitha formave të krimit”. Në një postim në X, ai shkroi se, nga njëra anë, ekziston një “luftë vendimtare kundër krimit, verifikim dhe zbulim të temave të errëta nga e kaluara”, ndërsa nga ana tjetër – “zhurmë, histeri, turp, sulme dhe, në thelb, frikë dhe panik”. “Shteti nuk do të ndalet. Shteti do të shkojë deri në fund. Shteti do të triumfojë”, theksoi Bečiq.
Pasojat e Mundshme
Sipas autoriteteve, rezultati i aktivitetit aktual të gjyqësorit duhet të jetë shkatërrimi i klaneve të vjetra kriminale të lidhura ngushtë me DPS-në, e cila, pavarësisht se ishte në opozitë, ende kishte ndikim të rëndësishëm në jetën socio-politike të vendit. Lufta e suksesshme kundër krimit dhe korrupsionit – siç pritet qartë – duhet të bëhet një argument i rëndësishëm në negociatat me BE-në.
Një tjetër rezultat – i cili nuk diskutohet publikisht në zyrat qeveritare – do të jetë diskreditimi dhe eliminimi përfundimtar i mbetjeve të ndikimit të Partisë Demokratike të Socialistëve. Kjo do të thoshte se opozita do të mbetej pa një lojtar të fuqishëm me forcën dhe motivimin për të ndryshuar qeverinë. Pikërisht këtë nënkupton DPS kur deklaron se vendi po i afrohet diktaturës.
Në të njëjtën kohë, autoritetet shpërfillin një pasojë tjetër – kufizimin e lirisë së fjalës. Diskreditimi i njëkohshëm i një numri mediash dhe gazetarësh opozitarë me ndikim duket si një përpjekje e qëllimshme për të krijuar probleme për median e pavarur pikërisht për shkak të pozicionit të tyre.
Nëse suksesi në luftën kundër korrupsionit dhe krimit do të jetë një plus në rrugën drejt BE-së, atëherë presioni ndaj gazetarëve nga autoritetet dhe tkurrja e demokracisë në jetën politike do t’i sjellë Malit të Zi probleme serioze. Sigurisht, Podgorica zyrtare do të përpiqet të bindë Brukselin se është ekskluzivisht çështje e ndjekjes penale të kriminelëve, pa asnjë komponent politik. Zhvillimi i mëtejshëm i situatës do të tregojë nëse këto pritje do të justifikohen apo nëse ngjarjet e fundit në jetën politike të Malit të Zi do të kontribuojnë në integrimin evropian të vendit – apo, përkundrazi, do ta ngadalësojnë atë.
Megjithatë, rezultati kryesor i veprimeve aktuale të autoriteteve malazeze do të ketë pasoja të ndryshme.
Cilado qoftë arsyeja e përfundimit të rasteve të hapura, është e qartë se po dëshmojmë fazën përfundimtare të transformimit politik të Malit të Zi që filloi në vitin 2020. Në vend të Partisë Demokratike të Socialistëve — një parti me reputacion të keq dhe një të kaluar të rënduar, por me politika vazhdimisht pro-perëndimore — pushteti në Podgoricë po konsolidohet seriozisht dhe afatgjatë nga një koalicion i përbërë, nga njëra anë, nga forca të reja, mesatarisht pro-serbe dhe nominalisht pro-perëndimore, dhe nga ana tjetër — nga struktura politike me përvojë dhe të fuqishme pro-serbe dhe pro-ruse. Nëse Mali i Zi me një qeveri të tillë mund të arrijë anëtarësimin në BE brenda tre vjetësh dhe nëse mund ta ruajë kursin e tij euroatlantik, veçanërisht nëse Beogradi dhe Moska e kundërshtojnë atë — është një pyetje retorike.
Grupi Analitik i CWBS
