Jemi në fillim të viteve 2000. Nën presionin e protestave popullore, regjimi i Slobodan Millosheviqit ia lë pushtetin politikanëve të opozitës. Presidenti i Malit të Zi, Milo Gjukanoviq, i cili vitet e fundit nuk po shkonte aq mirë me ish-mbrojtësin e tij dhe mbështeste opozitën, ndaj hartoi një kurs drejt sovranitetit të Malit të Zi. Gjukanoviq, një ish-funksionar i Komsomolit dhe partisë, ia detyron ngritjen e shpejtë në karrierë një grushti shteti de facto që Millosheviq dikur e organizoi në republikën ku ka lindur. Ishte atëherë që Milosheviq u bë kryeministri më i ri në Evropë, dhe kundërshtari i tij i ardhshëm Momir Bulatoviq u bë President i Malit të Zi. Në fakt, ky grusht shteti e ndihmoi Millosheviqin të fitonte kontroll më të shpejtë mbi presidencën e Jugosllavisë dhe Ushtrinë Popullore Jugosllave, dhe u bë preludi i luftërave jugosllave, në të cilat Mali i Zi, i kontrolluar nga Beogradi, mbështeti vazhdimisht Serbinë. Por me kalimin e kohës, kotësia e një mbështetjeje të tillë u bë e dukshme për shumë anëtarë të elitës partiake të Malit të Zi, të cilën e udhëhoqi Kryeministri Gjukanoviq. Ishte ky përballje me Presidentin Bulatoviq, i cili vazhdoi të orientohej pa kushte drejt Beogradit, që e çoi kryeministrin e republikës drejt fitores në zgjedhjet presidenciale nën flamurin e sovranitetit.
Nga të nominuarit e Millosheviqit, Gjukanoviq shndërrohet në një nga kundërshtarët e tij më seriozë, por në të njëjtën kohë ai nuk është një kundërshtar i brendshëm. Nga Mali i Zi, mund të vëzhgohet situata në Serbi dhe gjendja shpirtërore e politikanëve, madje edhe atyre demokratikë, pothuajse nga ana, por me kompetencë dhe integrim shumë më të madh në proceset politike. Dhe presidenti i ri malazez e kupton se periudha e pushtetit të politikanëve demokratikë mund të jetë jetëshkurtër. Ai nuk dëshiron që Mali i Zi të kalojë përsëri nëpër sprova lufte së bashku me Serbinë. Dhe më e rëndësishmja – ai nuk dëshiron asnjë kontroll nga Beogradi.
Nuk është e vështirë të hamendësohet se demokratët serbë nuk janë entuziastë për këtë qëndrim. Por nuk janë vetëm ata – fuqitë perëndimore kërkojnë gjithashtu të ruajnë mbetjet e unitetit të ish-Jugosllavisë. Diplomatët perëndimorë duan që Mali i Zi, si ish-funksionarë të tjerë të partisë, të mbetet në një bashkim shtetëror me Serbinë, i cili tani qeveriset nga të nominuarit e “revolucionit me ngjyra”. Kreu i diplomacisë evropiane, Javier Solana, po nxit malazezët që të bien dakord për krijimin e një Unioni Shtetëror me Serbinë. Serbia dhe Mali i Zi nuk quhen më Jugosllavi, por shteti i vetëm nuk zhduket nga harta politike e botës, megjithëse me një lëshim të rëndësishëm – Mali i Zi fiton të drejtën për të mbajtur një referendum për pavarësi pas disa vitesh. Në fakt, Gjukanoviq fiton mundësinë e shtyrjes së pavarësisë, me kusht që të mund t’i bindë bashkatdhetarët e tij për këtë. Dhe kjo është një detyrë sfiduese, duke marrë parasysh se nga të gjitha republikat jugosllave, Mali i Zi vuajti më shumë nga propaganda shoviniste. Madje do të thoja – më shumë se vetë Serbia, me debatet e saj të vazhdueshme midis medias pro-qeveritare dhe asaj demokratike. Gjukanoviq ka nevojë për aleatë, por nuk mund t’i gjejë ata në Perëndim, ku shumica dërrmuese e elitave politike vazhdojnë të mbrojnë idenë e një shteti të vetëm. Dhe mbështetësit malazezë të pavarësisë kanë nevojë për prova se shpallja e një shteti të ri nuk do t’i përkeqësojë gjërat dhe madje mund të forcojë vektorët tradicionalë të zhvillimit të vendit. Këtu, sigurisht, mund të përdoren simpatitë tradicionale të malazezëve për Rusinë, por çfarë lloj aleati për ndarjen e Malit të Zi mund të jetë Kremlini kur Putini vazhdimisht psherëtin për rënien e Bashkimit Sovjetik dhe madje e quan atë ngjarje katastrofën më të madhe gjeopolitike të shekullit të 20-të? Dhe Moska kurrë nuk e pa në mënyrë të favorshme shpërbërjen e Jugosllavisë. Por Milo Gjukanoviqi nuk i merr në konsideratë motivet kryesore në Perëndim dhe në Moskë dhe nuk e njeh se këto janë motive irracionale, larg realitetit, si midis politikanëve perëndimorë ashtu edhe atyre rusë. Me kalimin e kohës, të gjithë do të mësohemi me një irracionalitet të tillë, por mund të thuhet se Mali i Zi ishte fillimi i këtij perceptimi të habitshëm të botës, i cili do të çojë në shumë gabime të reja.
Në Perëndim, ata shpresojnë që gjatë kësaj periudhe shteti i ri do të provojë natyrën e tij demokratike dhe se në Mal të Zi motivimi për t’u larguar nga bashkimi do të zhduket – ngjashëm me mënyrën se si George H. W. Bush këmbënguli që Ukraina duhet të ndihmojë Mikhail Gorbachev të ndërtojë një Bashkim Sovjetik të ripërtërirë dhe bëri këtë thirrje nga podiumi i Radës Verkhovna të RSS-së së Ukrainës. Pra, mund të thuhet se Javier Solana, në përpjekjet e tij për të ruajtur një shtet të vetëm, sillet pikërisht siç veproi Presidenti Bush.
Në Moskë, pozicioni është i ndryshëm. Rënia e regjimit të Millosheviqit dhe, veçanërisht, ekstradimi i diktatorit në Hagë perceptohen nga Vladimir Putin si një fyerje personale. Shërbimet ruse të sigurisë marrin urdhra për të ndëshkuar serbët për guximin e tyre. Por si ta bëjnë këtë nëse Serbia e re mbështetet nga Perëndimi dhe orientohet drejt Evropës?
Përgjigja vjen shpejt: të privohet Serbia nga qasja në det – gjë që është e mundur vetëm përmes shpalljes së pavarësisë së Malit të Zi. Kështu, rolet ndryshojnë: Perëndimi tani favorizon unitetin, Moska favorizon shpërbërjen. Rusia është e gatshme të mbështesë Gjukanoviqin në rrugën drejt pavarësisë.
Kishte rrezik në një mbështetje të tillë. Mali i Zi është një vend i vogël dhe, për më tepër, pjesa e fundit e Mesdheut nuk është nën kontrollin e NATO-s. Natyrisht, në rast të pavarësisë së tij, Perëndimi do të kërkojë ta fusë vendin në Aleancë. Ndërkohë që pranimi në NATO i Serbisë ose një Serbie dhe Mali të Zi të bashkuar është i pamundur pas operacionit të NATO-s kundër Millosheviqit.
Disa anëtarë të Këshillit të Sigurisë së Federatës Ruse e këshillojnë Putinin të mos nxitohet, duke besuar se një Mal i Zi i pavarur mund t’i kthejë shpinën Rusisë. Por Putini as nuk dëshiron të dëgjojë. Së pari, ai duhet t’i ndëshkojë serbët. Së dyti, ai e konsideron Gjukanoviqin njeriun e tij. Presidenti malazez ka lidhje me kryetarin e bashkisë së Moskës, Yury Luzhkov, dhe klanin e tij, ndërmarrja më e madhe e vendit kontrollohet nga oligarku Oleg Deripaska, pasuritë e patundshme po blihen masivisht nga rusët dhe shërbimet ruse të sigurisë ndihen si në shtëpi në Podgoricë dhe Budva.
Vendimi është marrë: Rusia do të lehtësojë shkëputjen e Gjukanoviqit nga Serbia.
Dhe Putini do të fitojë – për të parë pas disa vitesh se anëtarët e Këshillit të Sigurisë që bënë thirrje për kujdes kishin të drejtë. Mali i Zi do të ndërpresë marrëdhëniet e tij të veçanta me Moskën, Deripaska do të humbasë asetet e tij, lidhjet e Gjukanoviqit me Federatën Ruse do të shkrihen së bashku me rënien e “klanit Luzhkov”. Vendi do të bashkohet me NATO-n. Shërbimet ruse të sigurisë, të cilat deri vonë ndiheshin “si në shtëpi”, do të fillojnë të përgatisin një grusht shteti dhe madje edhe një atentat ndaj presidentit.
Ndërkohë, në Serbi, Aleksandar Vuçiç vjen në pushtet – një Milosheviç “i shkurtuar”. Gjukanoviqi, siç do të pritej, i kuptonte dinamikat politike në Beograd më mirë se politikanët perëndimorë, dhe Putini e tejkalon veten edhe një herë.
Dhe si përfundim – një histori personale. Pas aneksimit të Krimesë, po shëtisja rrugëve në Budva dhe hasa në një zyrë turistike me një hartë të ish-Jugosllavisë. Duke parë se po e shikoja, pronarët dolën dhe pyetën se nga isha. Kur mësuan se isha nga Ukraina, filluan të akuzonin ukrainasit për mungesë respekti ndaj Rusisë. Bashkëbiseduesit e mi, qytetarë të Serbisë, premtuan se Putini do ta ndëshkonte Ukrainën – dhe do ta privonte atë nga qasja në det.
Ishte shumë vapë për të bërë debat të thellë. «Po ju që nuk i fyeni rusët», thashë me melankoli. «Ku është qasja juaj në det?» Njëri nga bashkëbiseduesit gati sa nuk më kapi me grushta.
Vitaly Portnikov. Ukrainian journalist, political commentator, author and opinion-maker.
Materialet e publikuara në rubrikën “Opinionet” pasqyrojnë mendimin personal të autorit dhe mund të mos përkojnë me qëndrimin e Qendrës
