Tokom 90-ih, poklič širom Albanije glasio je bio: „Želimo da Albanija bude kao ostatak Evrope“! Ujedinjeni nezavisno od religije, društvenog porijekla ili ideologije, Albanci, umorni od 50-godišnje diktature koja je prekinula njihove veze sa svijetom, čeznuli su da dostignu do tada zabranjeni evropski san. Nakon pada komunizma i ponovnog otvaranja zemlje, Albanci su mislili da će van svojih granica naći Evropu. Ipak, uprkos više od tri decenije transformacije, Albanija i dalje pruža ruku u pokušaju da se pridruži „ostatku Evrope“.
Haotične postkomunističke godine — obilježene spornim izborima 1996, krizom piramidalnih šema 1997. i građanskim ratom koji je uslijedio — Albaniju su više unazadile, nego što su je unaprijedile. U međuvremenu, čak i zemlje bivšeg sovjetskog bloka, poput Poljske, Mađarske i Baltika, brzo su se pridružile evropskim redovima, ostavljajući Albaniju iza sebe, zaglavljenu u problemima birokratije, neispunjenim uslovima i osjećaju kao da beskrajni trud nikada neće biti dovoljan da Albanci budu punopravni građani starog kontinenta.
Aktuelni stav Albanaca prema EU karakteriše rastući defetizam i evroskepticizam, a kako je došlo do toga? Razmotrimo vrlo jednostavno, ali fundamentalno pitanje zašto albanska integracija u EU stagnira.
Unutrašnja pitanja Albanije
Prema samoj EU, jedna od najjasnijih prepreka za pristupanje Albanije EU je njena nesposobnost da u potpunosti ispuni tražene kriterijume. Gledajući najnoviji izvještaj EU o napretku, Albanija je vrlo spremna da uloži napore da se pridruži EU i uskladi se sa vanjskom politikom EU, čak i dok se suočava s posljedicama zemljotresa 2019. i ratom u Ukrajini koji je u toku. Međutim, postoje neke problematičnosti unutar albanskog društva, koje su se pokazale ozbiljnijim nego što se očekivalo, i one su navedene u nastavku.
U reformama pravosuđa ostvaren je napredak, a svih devet mjesta u Ustavnom sudu je sada popunjeno. Takođe, bilo je hapšenja u velikim slučajevima protiv korupcije, a provjera rada sudija i tužilaca je povećala transparentnost. Ipak, korupcija ostaje značajno, dobro poznato pitanje mnogim Albancima. Nedostatak presuda na visokom nivou samo pojačava normalizaciju kulture postizanja dogovora „ispod stola“.
Što se tiče javne uprave, nastojanje Albanije da digitalizuje usluge prilično je rasprostranjeno, posebno nakon pandemije. Pitajte bilo kog Albanca, i reći će vam kako je vlada nastojala da modernizuje procese. Ipak, kod mnogih, pogotovo starijih stanovnika, digitalni jaz donio je osjećaj frustracije, jer čini da se osjećaju nesposobnim da iskoriste ovaj napredak.
Kada je riječ o slobodi medija, Albanija i dalje ulaže velike napore. Politički uticaj i koncentrisano vlasništvo nad medijima ostaju problem, dok se novinari i dalje suočavaju sa zastrašivanjem, što šteti nezavisnosti štampe i povjerenju javnosti. Za prosječnog Albanca, pronalaženje nepristrasnog izvora vijesti predstavlja izazov, koji ih često prisiljava da se okrenu stranim medijima ili postanu plijen političkim agendama.
San koji nestaje: umor EU od proširenja
Za svakoga na Balkanu ko prati pregovore o pristupanju EU, fraza „zamor od proširenja“ previše dobro je poznata. EU već godinama oklijeva da prihvati nove zemlje u svoje krilo, i to iz raznih razloga, iako se za građane sve svodi na jednu gorku istinu: vrata EU više nisu tako širom otvorena kao nekada.
Ovaj zamor se pojavio nakon nekoliko rundi proširenja, posebno nakon prijema istočnoevropskih zemalja 2000-ih, pri čemu je posljednja zemlja koja se pridružila EU bila Hrvatska 2013. godine. Više od decenije kasnije, EU ostaje oprezna u pogledu integracije „ekonomski i politički divergentnih“ država poput onih na Zapadnom Balkanu. Strah je da bi prihvatanje ovih zemalja moglo isuviše iscrpiti resurse EU.
Međutim, mnogi analitičari smatraju da agresija Rusije na Ukrajinu postepeno mijenja stav EU o proširenju. Za razliku od nekih istočnih susjeda, balkanske zemlje se ne oslanjaju na EU u velikoj mjeri po pitanju bezbjednosti. Albanija, Sjeverna Makedonija i Crna Gora sigurne su pod zaštitom NATO-a, dok Bosna i Kosovo imaju koristi od snažnog prisustva NATO-a. Za istočnoevropske zemlje kao što su Ukrajina i Moldavija, nedostatak NATO zaštite tjera ih da članstvo u EU vide kao kartu za bezbjednost.
Međutim, s nastojanjem Ukrajine za članstvo u EU, Zapadni Balkan – uključujući i Albaniju – zabrinut je da će opet biti izostavljen. S druge strane, da nije bilo rata, pregovori sa Albanijom i Sjevernom Makedonijom bili bi još sporiji. Može li ovo biti početak još jedne ere proširenja za EU? Analitičari su oprezni optimisti.
Koliko je evroskepticizam rasprostranjen u Albaniji?
Evroskepticizam u Albaniji ima tendenciju da bude relativno nizak u poređenju sa balkanskim zemljama, ali je definitivno prisutan i raste iz dana u dan. Većina Albanaca i dalje vidi članstvo u EU kao izuzetno pozitivno, obećanje ekonomskog rasta, stabilnosti i sigurnosti. Albanija nema sentimentalne istorijske veze sa Rusijom, a angažman NATO-a u regionu smatra se ključnim za mir u oblastima poput Kosova.
Bilo to dobro ili loše, izolacija Albanije u komunističkoj eri i nedostatak prirodnih saveznika u regionu Balkana znači da se ruska sijenka ne nadvija tako jako nad ovom zemljom kao nad bivšim jugoslovenskim zemljama. Albanska vlada, i javnost generalno, gledaju na članstvo u EU kao na najbolji put za ekonomski razvoj i regionalnu stabilnost, zbog čega alternative iz Rusije (poput BRICS-a) ili Kine nisu privlačne, iako marginalne proruske političke grupe postoje.
Međutim, ako odlaganja u procesu proširenja EU potraju, ekonomske ili diplomatske poteze Kine, posebno kroz infrastrukturna ulaganja, mogle bi dobiti određenu snagu, iako je manje vjerovatno da će to pomjeriti fokus Albanije sa pristupanja u EU.
Realnost je da su, uprkos sporom tempu, izgledi za evropske integracije uvijek bili glavni pokretač prijeko potrebnih reformi u Albaniji. Nada u pridruživanje EU je dovoljno primamljiva da je zemlja bila spremna da izdrži te uslove.
Analitičari primjećuju da je politički ćorsokak u Briselu već donio korist albanskim elitama, omogućavajući im da prebace krivicu na Evropu, a da se ne bave nedostatkom napretka u oblasti korupcije, kriminala i vladavine prava. Premijer Albanije Edi Rama izjavio je da je Albanija „ispunila svoje obaveze za članstvo u EU“, svalivši krivicu za kašnjenje na Evropski savjet i Evropsku komisiju.
To stvara rastuću ogorčenost i frustraciju među građanima. Među Albancima vlada sve prisutniji sentiment da bi, da je EU to željela, Albanija već pristupila uniji. Građani ukazuju i na slučaj da EU pomaže baltičkim zemljama da se postepeno integrišu. Takvo okruženje je pogodno za napredovanje visokih zvaničnika albanske vlade koji imaju izgovor da odlože rješavanje stvarnih problema, ostvarujući maksimalnu korist.
Prekidanje ciklusa kašnjenja
Ono što je najvažnije, jeste da proširenje mora biti oslobođeno stiska pojedinačnih država članica, koje mogu iskoristiti procese u službu vlastitih nacionalnih interesa. Bilo da se radi o odnosu Grčke i Kipra sa Turskom, ili Bugarske i Grčke sa Sjevernom Makedonijom, ovi nacionalni sporovi ozbiljno su potkopali kredibilitet procesa pridruživanja stalnim pomjeranjem cilja.
Pravi problem leži u davanju ovlaštenja vladama država EU da blokiraju napredak u bilo kojoj fazi. Mađarska, pod Orbanom, besramno je to iskoristila, a nema potrebe za takvim miješanjem. Tehničke faze pristupanja treba da ostanu u nadležnosti Komisije, kao što su bile u prethodnim rundama proširenja.
Da bi napravila ovu promjenu, Albaniji je potreban prvi pokretač koji bi je izveo iz ćorsokaka. Sukob između Rusije i Ukrajine ubrzao je ovaj proces, a mnogi analitičari smatraju da će EU „zatvoriti oči” pred određenim uslovima kako bi što prije prihvatila Zapadni Balkan, počevši od Crne Gore.
Ako su pristalice proširenja EU ozbiljne, one moraju odlučno djelovati kako bi pogurale ovu viziju naprijed. Jednom kada se dobije zamah u okviru pregovora o pristupanju EU, čak ni najjači otpor ne može se suprotstaviti rastućoj plimi promjena.
