Më 10 janar, Zyra për Kontrollin e Pasurive të Huaja e Departamentit të Thesarit të SHBA-së (OFAC) vendosi një paketë sanksionesh ndaj sektorit energjetik rus.
Kufizimet prekën dhjetëra kompani, kryesisht prodhues dhe eksportues të mëdhenj të naftës dhe produkteve të naftës, si Surgutneftegaz, Gazprom Neft dhe filialet e tyre.
Si pjesë e paketës, SHBA-ja caktoi gjithashtu JSC NIS ad Novi Sad, (Naftna industrija Srbije), Industria e Naftës së Serbisë, me seli në Novi Sad.
Qëllimi është zero pronësi ruse
Shtetet e Bashkuara parashikojnë që sanksionet kryesore t’i kushtojnë ekonomisë ruse miliarda dollarë, duke reduktuar ndjeshëm aftësinë e Rusisë për të zhvilluar luftë kundër Ukrainës.
“Sot, Shtetet e Bashkuara vendosën sanksionet më të rëndësishme deri më tani ndaj sektorit energjetik të Rusisë, deri tani burimi më i madh i të ardhurave për luftën e Putinit. … Këto masa kolektivisht do të derdhin miliarda dollarë në muaj nga gjoksi i luftës së Kremlinit dhe, duke e bërë këtë, do të intensifikojnë kostot dhe rreziqet për Moskën për të vazhduar luftën e saj të pakuptimtë,” u tha gazetarëve zëvendësdrejtori i Këshillit Ekonomik Kombëtar Daleep Singh.
Rusia zotëron 56.15% të kapitalit aksioner të NIS: Gazprom Neft zotëron 50%, Gazprom ka 6.15% dhe 29.87% i përket Republikës së Serbisë. Aksionet e mbetura janë në pronësi të aksionarëve pakicë – qytetarë të Serbisë, kryesisht punonjës aktivë dhe ish-punonjës të kompanisë, si dhe fondet e investimeve dhe pensioneve, kompanitë e sigurimeve, bankat dhe subjektet e tjera.
Në mënyrë që NIS të vazhdojë operacionet e saj, duhet të ndodhë një transformim i pronësisë, i cili do të rezultojë në zero aksione të kompanive ruse. Vetëm në këtë rast “Industria e Naftës së Serbisë” do të mund të vazhdojë të funksionojë.
SHBA-të nuk duan që Rusia të menaxhojë kompaninë kryesore të Serbisë, tha Ndihmës Sekretari amerikan i Shtetit për Çështjet Evropiane dhe Euroaziatike, James O’Brien. Ai beson se mënyra e vetme për të siguruar rrezik zero është që pjesa e pronësisë ruse të jetë gjithashtu zero, dhe kjo është pika fillestare e bisedës së Amerikës.
Ndryshimet në strukturën e pronësisë duhet të ndodhin brenda një muaji e gjysmë, pra deri më 25 shkurt. Transaksionet financiare mund të shtyhen edhe për 15 ditë të tjera, deri më 12 mars.
Të gjitha transformimet në Serbi do të duhet të koordinohen me palën amerikane.
Rreth NIS
NIS ad Novi Sad është një nga kompanitë më të mëdha të energjisë në Evropën Juglindore.
Fushat kryesore operative të “Industrisë së Naftës së Serbisë” janë kërkimi, prodhimi dhe përpunimi i naftës dhe gazit natyror, shitja e produkteve të naftës dhe gazit, si dhe zbatimi i projekteve në fushën e petrokimikeve dhe energjisë.
Objektet kryesore të prodhimit janë të vendosura në Serbi, duke përfshirë fushat e naftës dhe gazit dhe rafinerinë e naftës në Pançevë.
Rafineria e Pançevës përpunon çdo vit deri në 5 milionë tonë naftë, duke qenë më e madhja në vend.
Sa i përket prodhimit të gazit dhe naftës, NIS është monopol në Serbi pasi është e vetmja kompani në vend që operon në këtë fushë.
NIS gjithashtu ka licenca për zhvillimin e depozitave të hidrokarbureve në Rumani dhe Bosnje-Hercegovinë.
Përveç kësaj, NIS kontrollon 80% të tregut vendas serb të karburantit dhe 50% të shitjeve me pakicë përmes rrjetit të vet të pikave të karburantit në Serbi dhe në vendet fqinje. Gjithsej 400 pika karburanti operojnë në treg nën dy marka, NIS Petrol dhe GAZPROM. Në rrjetin e shitjes me pakicë, kompania është e pranishme, përveç Serbisë, edhe në Bullgari, Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Rumani. Në BiH, rrjeti i stacioneve të benzinës NIS është ndër tre liderët e tregut.
NIS është aktive edhe në fushën e tregtimit të energjisë elektrike. Përveç tregut serb, kompania është e përfaqësuar në ato të Bosnjë-Hercegovinës, Malit të Zi, Rumanisë, Sllovenisë dhe Hungarisë.
NIS punëson rreth 5100 njerëz.
“Industria e naftës e Serbisë” është biznesi më fitimprurës në vend.
Sipas raportit financiar për vitin 2023, NIS mburrej 3.37 miliardë euro të ardhura, me fitim (EBITDA) që arrin në afro 357 milionë euro.
Kompania ndau 75 për qind të saj për të financuar zhvillimin e vet, ndërsa 25 për qind u shpërnda midis aksionarëve përmes dividentëve.
Taksat dhe zbritjet e tjera në buxhetin e Serbisë në vitin 2023 arritën në 244.4 miliardë dinarë (rreth 2.09 miliardë euro).
Implikimet e sanksioneve
Zyrtarët amerikanë sigurojnë se nuk do të ketë pasoja ekonomike për Serbinë nëse Rusia heq dorë nga pronësia e aksioneve të NIS.
Në të njëjtën kohë, nëse Beogradi do të shpërfillte kufizimet e vendosura nga SHBA dhe do të linte gjithçka ashtu siç është, operacionet e mëtejshme të këtij gjiganti ekonomik serb do të bëheshin të pamundura.
Së pari, institucionet financiare, nga frika e sanksioneve, mund të bllokojnë llogaritë e NIS.
Së dyti, do të rrezikohet furnizimi me lëndë të parë për rafinerinë e kompanisë.
Rreth 80-90% e naftës bruto furnizohet në Pançevë nëpërmjet tubacionit JANAF, i cili kalon përmes Kroacisë. Operatori kroat, nga frika e sanksioneve dytësore, ka deklaruar tashmë se, pasi kufizimet të hyjnë në fuqi, nuk do të transmetojë naftë për NIS, pavarësisht nga kontrata e tyre aktive e vlefshme deri në fund të vitit 2026.
Ekspertët përmendin dy skenarë të mundshëm për zhvillimet në lidhje me tërheqjen e rusëve nga NIS.
E para është blerja e aksioneve të Gazprom Neft dhe Gazprom nga shteti serb.
E dyta është shtetëzimi i pjesës ruse. Megjithatë, opsioni i fundit aktualisht duket i pamundur.
Zgjidhja
Sipas palës ruse, shtetëzimi i NIS është i pamundur si i tillë.
Ministri i Jashtëm rus Sergei Lavrov rikujtoi më 14 janar se marrëveshja për themelimin e kompanisë së përbashkët ruso-serbe “Industria e naftës e Serbisë” thotë se “në asnjë rrethanë nuk do t’i nënshtrohet shtetëzimit”.
Në të njëjtën kohë, Vuçiq siguron se Beogradi e ka një mundësi të tillë, ndërsa theksoi se qeveria nuk ka synime të vazhdojë me opsionin.
Duke komentuar deklaratën e ministrit rus se Serbia nuk ka të drejtë të shtetëzojë NIS, presidenti serb tha:
“Sergei Lavrov, shoku dhe miku im, thotë se Serbia nuk ka të drejtë të marrë vendim për nacionalizimin. Unë kurrë nuk kam thënë se Serbia do ta bëjë këtë. Në të njëjtën kohë, Serbia ka të drejtë ta bëjë këtë. Miku im Sergei keqinterpretoi diçka. apo ndoshta dikush i ka dhënë informacion të gabuar në lidhje me nenin 2 të marrëveshjes ndërqeveritare.
…Sa i përket industrisë së naftës të Serbisë, zbatohen neni 15, neni 9 ose 12, duke thënë se në rast të rrethanave që pengojnë njërën nga palët të përmbushë detyrimet e saj, organet e autorizuara do të shpallin konsultimet përkatëse. Prandaj, ne thirrëm për konsultime, por do të doja të njoftoja menjëherë mikun tim Sergej, siç i kam njoftuar të gjithë të tjerët, se Serbia nuk dëshiron të shtetëzojë pronën ruse. Siç thashë, aq sa jam president, derisa të zëvendësohem”.
Plus gaz…
Duke folur për riblerjen e aksionit rus si skenarin më të mundshëm, lind pyetja për kushtet e një transaksioni të tillë – dhe koston e tij, në radhë të parë.
Sipas vlerësimeve të ekspertëve, bazuar në performancën e NIS gjatë 10 viteve të fundit, blloku rus i aksioneve në NIS vlen jo më pak se 2.5-3 miliardë euro.
Ekspertët nuk janë në gjendje të ofrojnë shifra më të sakta dhe kjo nuk është për shkak se është e pamundur të llogaritet vlera e tregut të aksioneve të kompanisë, por sepse ky aset ishte pjesë e një marrëveshjeje më të gjerë midis Beogradit dhe Moskës që në fillim.
Në vitin 2008, shitja e 51% të NIS Gazprom Neft u bë në përputhje me një marrëveshje ndërqeveritare të nënshkruar nga Rusia dhe Serbia, pa asnjë konkurrencë, me një çmim nën vlerën e tregut. Më pas, rusët paguan 400 milionë euro për aksionet kontrolluese në Industrinë e Naftës së Serbisë. Sipas një vlerësimi të Deloitte të drejtuar në gusht 2008, Gazprom Neft pagoi më pak se 700 milionë euro. Por në fund të vitit 2008, Serbia e miratoi gjithsesi marrëveshjen.
Marrëveshja e NIS ishte pjesë e një marrëveshjeje të përgjithshme për hyrjen e Gazprom në sektorin energjetik të Serbisë, dhe gjithashtu përfshinte një marrëveshje për vendosjen e gazsjellësit Rrjedha e Jugut në Serbi dhe më tej në Evropë, dhe ndërtimin e objektit nëntokësor të depozitimit të gazit Banatski Dvor nga Gazprom.
Ai depo e gazit u vu në funksion në vitin 2011. Ndërkohë, asgjë nuk doli nga Rrjedha e Jugut – në pranverën e vitit 2014, pasi Rusia shkoi për aneksimin e Krimesë, Bashkimi Evropian e braktisi projektin fare.
Është interesante se në verën e vitit 2014, Beogradi u përpoq të ngrinte çështjen e shitjes së NIS pa tender dhe pagesa të padrejta të dividentëve. Por më pas kjo temë “ngriu”. Në fund, Serbia filloi të marrë gazin rus nga jugu përmes Rrjedhës Turke/Ballkanike.
Tani, negociatat për blerjen e aksioneve të Industrisë së Naftës së Serbisë pritet të kombinohen me diskutimet për kushtet e një kontrate të re për furnizimin me gaz rus pasi marrëveshja ekzistuese me Gazprom skadon në mars.
Vaj hibrid
Situata aktuale rreth NIS është një provë, edhe për Vuçiqin, i cili njihet si një mjeshtër i vërtetë i balancimit mes Perëndimit dhe Rusisë.
Përveç rëndësisë së gjerë energjetike dhe ekonomike, “Industria e Naftës së Serbisë” luan edhe një rol tjetër, atë hibrid. Paratë nga fitimet e kompanisë thuhet se kanë shkuar kryesisht në politikë dhe media, duke kontribuar në mbrojtjen e interesave ruse dhe promovimin e narrativave të Kremlinit.
Tërheqja e Rusisë nga NIS, siç parashikojnë analistët, do të dobësojë ndjeshëm ndikimin e Moskës në Serbi dhe më gjerë në të gjithë Ballkanin. Nuk ka të bëjë vetëm me reduktimin e varësisë ekonomike ose energjetike, por edhe me tkurrjen e mundësive (kryesisht financiare) të Moskës për të përhapur ndikimin e saj hibrid në të gjithë rajonin.
Megjithatë, Vuçiq ka ende një shans për të “bërë hile” në këtë situatë.
Beogradi mund të përmbushë të gjitha kërkesat e parashtruara nga pala amerikane, duke hequr zyrtarisht rusët nga NIS duke blerë plotësisht aksionet e tyre. Por, në të njëjtën kohë, autoritetet serbe kanë mundësinë të emërojnë menaxherë besnikë ndaj Gazprom/Gazprom Neft si menaxherë të lartë të kompanisë, duke ruajtur kështu ndikimin informal të Rusisë në asetin kritik.
Në të njëjtën kohë, një kontroll i tillë indirekt nuk mund të krahasohet me pronësinë e drejtpërdrejtë. Prandaj, në fund të fundit, ulja e ndikimit rus në Ballkan si rezultat i sanksioneve që synojnë NIS mund të rezultojë mjaft sfidues dhe i dhimbshëm për Moskën.
