Termin “genocid” skovao je poljski advokat Rafael Lemkin da bi opisao nacističke sistematske napore da unište jevrejsko stanovništvo Europe, ali i ranije primjere sličnih organizovanih napora usmjerenih na uništenje čitavih grupa ljudi na određenim područjima. Nakon toga, pokrenuta je kampanja za pravnu kodifikaciju tog pojma, a genocid je postao dio međunarodnog prava nekoliko godina kasnije, 1946. od strane Generalne skupštine Ujedinjenih naroda (A/RES/96-I). Kodifikovan je kao nezavisan zločin u Konvenciji iz 1948. o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (Konvencija o genocidu). Konvenciju su ratificirale 153 države (do aprila 2022.). Međunarodni sud pravde (ICJ) je više puta izjavio da Konvencija sadrži principe koji su dio opšteg međunarodnog običajnog prava.
Sličan termin skovao je španski advokat Bartolome Klavero, a to je etnocid, koji je, za razliku od genocida, vidio ne kao sistematsko uništavanje ljudi u fizičkom smislu, već kao uništavanje njihove kulture i identiteta i njihovu zamjenu.
Iako genetska istraživanja pokazuju da je Balkansko poluostrvo, uprkos jasnim etnonacionalnim granicama, genetski prilično pomješano, kolonijalna vladavina i zanimanja, kao i konkurentske nacionalne ideje iz 19. stoljeća, doveli su do toga da se etničke i političke granice ne poklapaju. Iz tog razloga, na Balkanu su stoljećima vršena razna sistematska pregrupisavanja stanovništva. Od najezde Rimljana i Grka na Ilire, preko invazija Avara, Slovena i kasnijih osmanskih osvajanja, pokušaji reprogramiranja identiteta lokalnog stanovništva sistematski su se smjenjivali. Granice imperija i sfere uticaja doprinijele su formiranju etno-religijskih identiteta.
Drugi svjetski rat je vrijeme kada je režim u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj pokušao etnički homogenizirati stanovništvo Hrvatske. Za ovaj poduhvat Pavelić je implementirao tehnike genocida kroz fizičko istrebljenje Srba, Jevreja i Roma, ali i etnocida kroz nasilnu asimilaciju dijela srpskog stanovništva.
Kao što je često slučaj, ljudi koji trpe genocid često mogu postati žrtve vođa s autoritarnim i diktatorskim tendencijama. Takvi lideri pribjegavaju jednostavnom i kratkoročnom, ali vrlo djelotvornom sredstvu mobiliziranja podrške – nacionalizmu podstaknutim kolektivnom traumom, naglašavajući osvetu i insistiranje na strahu od ponavljanja zločina.
Upravo su se ti procesi dešavali u jugoslovenskoj, konkretno srpskoj javnosti, gde su osamdesetih godina prošlog veka, kao kulisa antibirokratskoj revoluciji, podsticani ovi resantimanski narativi, koji su trebali da podstaknu ljude na političku reakciju.
Jugoslovenska federacija je u ovim narativima prikazana kao nepravedna prema najbrojnijem srpskom narodu, a režim Slobodana Miloševića je nastojao da je reorganizuje. Cilj je bio homogenizacija i konsolidacija srpskog političkog prostora u Jugoslaviji i traženje redefinisanja odnosa ili razdruživanja po etničkim linijama. Ovaj posljednji cilj ovjekovječen je u maksimi da „svi Srbi treba da žive u jednoj državi“. To je podrazumijevalo aneksiju dijelova hrvatske teritorije i potpuno potčinjavanje Crne Gore i Bosne i Hercegovine. U skladu sa četničkom ideologijom koju je u pamfletu „Homogena Srbija“ opisao njihov ideolog Stevan Moljević:
„Srbi, koji su se prvi na Balkanu oduprli invaziji Germana sa zapada na istok, time su stekli pravo da vode na Balkanu i neće i ne mogu da odustanu od tog vođstva radi sebe i zbog Balkana i njene sudbine. Moraju da ispune svoju historijsku misiju, a to će moći da urade samo ako budu okupljeni u homogenoj Srbiji i unutar Jugoslavije koju će prožeti svojim duhom i dati joj svoj pečat Balkan. Srbi moraju imati hegemoniju na Balkanu, a da bi imali hegemoniju na Balkanu, moraju prethodno imati hegemoniju u Jugoslaviji”.
To je podrazumijevalo etničku homogenizaciju, zbog čega je u bosanskom Podrinju, već za vrijeme Drugog svjetskog rata, pokrenut val etničkog čišćenja muslimanskog stanovništva Bošnjaka od strane četnika, kolaboracionističke formacije koja je rat započela kao formalna i zvanična formacija jugoslovenske vlade u egzilu.
U tom smislu, genocid u bosanskom Podrinju 1990-ih, koji je kulminirao Srebrenicom, samo je nastavak rada započetog u Drugom svjetskom ratu. Cijelo nesrpsko stanovništvo sa područja Podrinja, od Foče do Zvornika, terorom je otjerano u samo nekoliko enklava u Goraždu, Žepi i Srebrenici. Pod opsadom tri godine, ovi ljudi su preživjeli zahvaljujući zaštiti oružanih formacija Ujedinjenih naroda.
U julu 1995. godine, već pred kraj rata u Bosni i Hercegovini, vojne snage Republike Srpske započele su etničko čišćenje stanovništva koje se sklonilo i bilo pod opsadom u opštini Srebrenica. Cilj je bio stvaranje etnički čiste tampon zone na granici sa Srbijom. Prema ideologiji srpskog nacionalizma, rijeka Drina više ne bi smjela biti granica među Srbima. Prema tom narativu, Bosna više ne bi trebala postojati.
Danas lider bosanskih Srba ponavlja isti narativ, iako je isprva, po dolasku na vlast, priznao genocid u Srebrenici i oštro kritikovao zločinački režim Mladića i Karadžića. Dodik danas odbija da se identifikuje kao Bosanac ili bosanski Srbin, tražeći da se bosanski Srbi nazivaju samo Srbima, artikulišući na taj način ideju nacionalnog integralizma Srba u bivšoj Jugoslaviji.
Dolaskom Aleksandra Vučića na vlast u Srbiji je nastavljen prekinuti kontinuitet vlasti Slobodana Miloševića, jer Vučić i njegova stranka, uz Ivicu Dačića, Miloševićevog nasljednika na čelu Socijalističke partije Srbije, predstavljaju politički i ideološki kontinuitet sa genocidnim poduhvatima Srbije iz 1990-ih.
Iz tog razloga Vučićev režim ne želi da prizna genocid, jer je njegova vlada, a i vlast u kojoj je bio, direktni saučesnik u ovom ratnom zločinu. Štaviše, postoji još jedna praktična strana ovog negiranja genocida i pritisaka i resursa koje Srbija ulaže da spriječi usvajanje rezolucije na Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija, a to je očuvanje moći autoritarnog Vučićevog režima. Ulaganjem u nastavak antizapadnog revizionističkog narativa hranjenog resantimanom, koji je sveprisutan u srpskom javnom mnjenju, Vučić obezbjeđuje bazu razočaranih ljudi kojima hrani svoje izborne uspjehe. To radi svaki autoritarni režim, od Putinovog, preko Orbanovog i Erdoganovog, do Vučićevog.
Da u Srbiji ima istinskih prava, pravde i demokratske svijesti, i sama bi bila pokrovitelj ove rezolucije u UN, zajedno sa Republikom Srpskom i Bosnom i Hercegovinom.
Članci objavljeni u rubrici “Mišljenja” odražavaju osobno mišljenje autora i ne smiju se podudarati sa stavom Centra
Lubomir Filipovič.
Crnogorski politikolog
