Nedavno obraćanje ruskoga patrijarha javnosti nije bilo slučajno. Proglašavanje rata u Ukrajini Svetim ratom proizašlo je iz zaključaka XXV Kongresa Svjetskog ruskog narodnog vijeća pod nazivom „Sadašnjost i budućnost ruskog svijeta“.
Događaj je održan u Moskvi 27. marta 2024. godine, pod predśedavanjem Patrijarha ruskog Kirila, i doveo je do programskog dokumenta Svjetskog ruskog narodnog vijeća i zaključaka koji su poslati zakonodavnoj i izvršnoj vlasti Rusije.
Glavni zaključak je da je takozvana specijalna vojna operacija definisana kao sveti rat, ortodoksni krstaški rat ili ortodoksni džihad, ako želite.
„Specijalna vojna operacija je nova etapa u nacionalno-oslobodilačkoj borbi ruskog naroda protiv zločinačkog režima u Kijevu i kolektivnog Zapada iza njega, vođena u jugozapadnim regionima Rusije od 2014. godine. Tokom SMO, ruski narod, s oružjem u ruci, brani svoje živote, slobodu, državnost, civilizacijski, vjerski, nacionalni i kulturni identitet, kao i pravo da živi na svojoj zemlji u granicama ujedinjene ruske države, s duhovnog i moralnog stanovišta. Specijalna vojna operacija je Sveti rat, u kojem Rusija i njen narod, braneći jedinstveni duhovni prostor Svete Rusije, ispunjavaju misiju ‘Holdinga’, štiteći svijet od naleta globalizma i pobjede Zapada, koji je pao u satanizam.“
„Nakon završetka Śeveroistočnog vojnog okruga, cijela teritorija moderne Ukrajine treba da uđe u zonu isključivog uticaja Rusije. Mora se potpuno isključiti mogućnost postojanja rusofobičnog političkog režima koji je neprijateljski nastrojen prema Rusiji i njenom narodu na ovoj teritoriji kao i politički režim kontrolisan iz vanjskog centra koji je neprijateljski prema Rusiji.”
Nekoliko sedmica ranije, Slavoj Žižek je o tome govorio s Piersom Morganom, kritikujući simpatije dijela zapadne ljevičarske javnosti prema Putinu, tvrdeći da je Putinova vladavina primjer desničarskog i klerikalnog režima koji koristi ovaj narativ o svetom ratu protiv satanizma Zapada kao oruđa za mobilizaciju.
Ali čini se da ovo nije samo regionalni problem ruskog pravoslavlja. Zaokret ka radikalnom digitalnom diskursu unutar američkog pravoslavlja ima zabrinjavajući razvoj, kao što je istakla dr Sarah Riccardi-Swartz, asistentkinja profesora religije i antropologije na Univerzitetu Northeastern. U svojoj pronicljivoj analizi, ona naglašava da ova promjena mijenja društveno tkivo Crkve i može imati trajne reperkusije na vjeru na Zapadu.
Dr Riccardi-Swartz ističe da neki pravoslavni hrišćani, posebno konvertiti, koriste društvene mreže za propagiranje moralne pravoslavne vizije, izražavajući zabrinutost zbog sekularizacije društva i zalažući se za pravoslavlje usklađeno s određenim političkim ideologijama krajnje desnice. Međutim, ona tvrdi da ovaj pristup ne odražava istinski pravoslavnu teologiju, već odražava šire američke kulturne ratove i uticaj modernog sekularizma.
Štoviše, ona naglašava opasnost zamjene religije političkom ideologijom, ističući podjele uticaja uključivanja u kulturne ratove na internetu. Dr Riccardi-Swartz naglašava važnost rješavanja ovog radikalizma unutar pravoslavlja kroz odgovarajuću katehetičku obuku i otvoreno priznanje ovog pitanja od strane sveštenstva i biskupa.
Na Balkanu se o kontekstu vjerskog ekstremizma i radikala dugo raspravljalo isključivo u okviru islama. Brojni projekti usmjereni na suzbijanje nasilnog ekstremizma posvećeni su islamskoj radikalizaciji, najviše kao posljedici terorističkih napada i pojave Islamske države u Siriji i Iraku, kao i velikog broja dobrovoljaca koji su se odazvali pozivu ISIS-a i krenuli u rat.
Rat u Ukrajini od njegovog početka 2014. godine prati sličan fenomen među pravoslavnim hrišćanima na Balkanu, preko čije su etnoreligijske radikalne organizacije regrutovani borci za rusku stvar u Ukrajini.
Međutim, mnogo puta od tada je propušteno raspravljati o ovom fenomenu u svijetlu potencijalnog pravoslavnog vjerskog radikalizma.
Ovdje se ne radi samo o takozvanom zilotskom pokretu unutar pravoslavlja, koji osuđuju same pravoslavne zajednice, već se odnosi na mejnstrim pravoslavlje koje sve više koristi ekstreman i radikalan diskurs u narativima.
U Crnoj Gori je 2019. godine, kao odgovor na kontroverzni zakon o slobodi vjeroispovijesti, pokrenut protestni pokret Srpske pravoslavne crkve, koji se poklopio s predizbornom kampanjom, nakon koje su smijenjene tri vlade, od kojih je svaka bila manje-više pod uticajem srpske pravoslavne crkve. Iz redova ljudi bliskih klerikalnim krugovima regrutovani su premijer, ministar pravde, ministar obrazovanja, rektor univerziteta, šef obavještajne službe.
Nakon toga uslijedila je ponovna procjena u javnosti vrijednosti za koje se smatralo da imaju širi društveni konsenzus. Riječ je o rodnoj i polnoj ravnopravnosti, o LGBT osobama, te o pravu na abortus, o kojima se sada ponovo raspravlja i ponovo se osporavaju u Crnoj Gori.
Osim toga, pripadnici klera sve češće i slobodnije propagiraju antisekularni narativ i isti ideološki i politički narativ koji je dr Riccardi-Schwartz prepoznala u američkoj pravoslavnoj zajednici.
Srpska pravoslavna crkva blisko komunicira i sarađuje s Ruskom pravoslavnom crkvom. Nedavna smrt poglavara SPC u Moskvi bila je povod za nedavni susret dvojice vjerskih poglavara. Tom prilikom je još jednom demonstrirano pokorno ponašanje srpskog sveštenstva prema Ruskoj pravoslavnoj crkvi.
O porastu govora mržnje, etnoreligijske politizacije i monopolizacije pitanja javnog morala od strane SPC u sferama pretpostavljenog srpskog svijeta, koji se poklapa s ruskim svijetom i čiji su duhovni pokrovitelji SPC i RPC, govori analogija bezbjednosnih prijetnji koje predstavlja radikalizacija najmoćnijih vjerskih zajednica u Rusiji i na Balkanu.
U Crnoj Gori, Srbiji i Republici Srpskoj već nekoliko godina traje proces strukturiranja i formulisanja radikalnih pravoslavnih organizacija kroz razna pravoslavna bratstva, Noćne vukove i druge ekstremno desničarske pravoslavne organizacije. Oni se hrane patrijarhalnom kulturom, mobilišu svoju podršku među bivšim osuđenicima i organizovanim kriminalnim grupama, uniformišu se i organizuju proteste i javne demonstracije u znak podrške ruskoj kampanji u Ukrajini. Pozivaju i na ujedinjenje srpskih zemalja, kao što se u Rusiji poziva na ujedinjenje ruskog svijeta.
Krajnje je vrijeme da se u tome prepozna opasnost i da se pokrenu mehanizmi deeskalacije i deradikalizacije, posebno mladih. Prevencija sukoba ponovo ima smisla na Balkanu i moramo postati svjesni da je prijetnja vjerske radikalizacije višestruka i da ne dolazi samo od islama.
Članci objavljeni u rubrici „Mišljenja“ odražavaju lično mišljenje autora i ne moraju se podudarati sa stavom Centra.
Ljubomir Filipović. Montenegrin political scientist
