Është bërë aksiomë që gjatë regjimit të Aleksandar Vuçiqit, Beogradi ka ndjekur një politikë të jashtme multi-vektoriale. Ky përkufizim duhet të merret seriozisht, pasi Serbia vërtet që ka lëvizur në disa drejtime në të njëjtën kohë. Këto lëvizje kanë përfshier bisedat për integrimin evropian; bashkëpunimin aktiv me demokracitë individuale perëndimore, kryesisht SHBA-në, Francën dhe Gjermaninë, me fokus te ekonomia; zhvillimin e marrëdhënieve me Rusinë në të gjitha fushat, duke përfshirë ushtrinë, kulturën, energjitikën dhe fenë; si dhe ndërtimin e marrëdhënieve të veçanta me Kinën…
Fillimi i konfliktit të armatosur ruso-ukrainas pati një ndikim minimal në politikën e jashtme serbe, pasi Beogradi shpresonte të priste deri bë fund të luftës pa e ndryshuar shumë qëndrimin gjeopolitik, duke mbetur një “partner për të gjithë”.
Për më shumë se tre vjet, Vuçiq e udhëhoqi vendin përmes labirintit të vektorëve të shumtë, duke u përpjekur, në të njëjtën kohë, të ruante pushtetin brenda vendit dhe të përfitonte nga neutraliteti politikisht dhe, kryesisht, ekonomikisht.
Janë shtuar sinjalet se kjo politikë më në fund ka shteruar, por Vuçiq ka arritur prej kohësh ta ruante këtë ekuilibër.
“Karrota” evropiane
Merrni parasysh përbuzjen e Beogradit për futjen e masave kufizuese kundër Moskës dhe përafrimin e përgjithshëm të politikës së saj të jashtme me BE-në. Si përgjigje, Brukseli vetëm e kritikoi dhe dënoi këtë qëndrim pa vazhduar me hapa konkretë ligjorë. Në të vërtetë, që nga fillimi i vitit 2022, procesi i integrimit të Serbisë në Bashkimin Evropian është ngadalësuar ndjeshëm, pasi hapja e kapitujve të ardhshëm të negociatave (klasterave) është pezulluar. Megjithatë, BE-ja nuk ka deklaruar kurrë zyrtarisht se integrimi evropian i Serbisë do të pezullohet dhe as nuk ka vendosur ndonjë sanksion ndaj vendit.
Me sa duket, evropianët kanë zgjedhur “taktikat e inkurajimit” ose “politikën e karrotës”.
Kjo u pa qartë në reagimin e Brukselit ndaj udhëtimit të Vuçiqit në Moskë më 9 maj për Paradën e Fitores së Luftës së Dytë Botërore.
Pavarësisht vërejtjeve kritike, ndonjëherë të ashpra, nga zyrtarët evropianë, nuk ka pasur ndonjë përkeqësim të madh në marrëdhëniet midis BE-së dhe Serbisë. Për më tepër, pothuajse një muaj pas takimit kontrovers të Vuçiqit, Komisioni Evropian e përfshiu projektin e minierave të litiumit dhe borit të Serbisë, Jadar, në listën e projekteve strategjike.
Nuk është sekret që projekti mbetet shumë kontrovers brenda Serbisë, por nga perspektiva e BE-së, ai sjell vetëm me gjëra pozitive: sigurimin e fluksit të investimeve, promovimin e rritjes ekonomike dhe integrimin ekonomik reciprokisht të dobishëm.
Është e qartë se Bashkimi Evropian e sheh Serbinë si partnere dhe po përpiqet të veprojë në përputhje me rrethanat aktuale. Vuçiqi vazhdimisht veçohet për “gabimet” e tij (stili i qeverisjes jo aq demokratik sa duhet, politika pro-ruse) në fusha të ndryshme, por asnjë nga këto “qortime” formal nuk zbatohen. Nga ana tjetër, autoritetet serbe, pavarësisht demarshit anti-perëndimor që përfshinte pjesëmarrjen sfiduese të presidentit të tyre në një paradë në Moskë dhe rritjen e tendencave autoritare, përsërisin angazhimin për integrimin evropian.
Kjo lojë politike dypalëshe ka çuar në formimin e opinioneve të ndryshme në diskursin publik të Serbisë se BE-ja dyshohet se nuk ka asnjë qëllim të vërtetë për ta integruar vendin në bllok dhe se përpjekjet e pranimit nuk do të mund të zgjasin përgjithmonë… Megjithatë, për sa kohë që evropianët bien dakord t’i japin fonde Beogradit për projekte dhe programe të ndryshme dhe për sa kohë që autoritetet serbe mbeten të përkushtuara në bashkëpunim e tyre me BE-në, nuk pritet të ketë ndonjë kundërshtim masiv publik ndaj kësaj loje politike.
E vështirë për Uashingtonin, e lehtë për Pekinin
Situata është pak më e komplikuar për amerikanët. Me sa duket, Vuçiq llogariti që administrata Trump do ta ndihmonte më shumë, por e vetmja gjë që mori ishte një “tarifë reciproke” rekord nga SHBA prej 37% dhe një refuzim për t’i hequr përfundimisht sanksionet ndaj “Industrisë së Naftës së Serbisë” (NIS), të vendosura nga administrata e Bidenit. Sanksionet kundër NIS, në fakt, ende nuk kanë hyrë në fuqi pasi janë shtyer disa herë nga Shtëpia e Bardhë. Megjithatë, as nuk janë tërhequr.
Me sa duket, Uashingtoni ende nuk ka vendosur se çfarë të bëjë me Beogradin. Mes pasigurisë, autoritetet serbe duhet të veprojnë me kujdes, duke marrë parasysh reagimin e mundshëm të amerikanëve, që sigurisht ndikon në politikën e jashtme.
Në këtë sfond, marrëdhëniet e Beogradit me Pekinin, që janë pa ekzagjerim të shkëlqyera, janë një kontrast i fortë. Kryeministri Đuro Matsut theksoi së fundmi se gjatë dekadës së fundit, Serbia ka zhvilluar një nga partneritetet më intensive dhe dinamike me Kinën në këtë regjion të Evropës, ndërsa ambasadori kinez në Serbi, Li Ming, theksoi së fundmi se miqësia midis Serbisë dhe Kinës ështe bërë shembull për marrëdhëniet midis vendeve anembanë botës.
Mbetet e paqartë se si Beogradi do të vazhdojë të kombinojë partneritetin me Pekinin dhe marrëdhëniet konstruktive me Shtetet e Bashkuara, por kjo nuk është çështje urgjente dhe Vuçiqi ka kohë për të zhvilluar një strategji.
Pretendimet ruse
Një reagim i menjëhershëm nga autoritetet serbe kërkohet në një drejtim tjetër gjeopolitik, ku Vuçiq duket se ka marrë paralajmërimin e fundit për qëndrimin e dukshëm multi-vektorial.
Më 28 maj, zyra e shtypit e Shërbimit të Inteligjencës së Jashtme të Rusisë tha se “ndërmarrjet serbe të mbrojtjes, në kundërshtim me ‘neutralitetin’ e deklaruar nga Beogradi zyrtar, vazhdojnë të furnizojnë municione në Kiev”. Duke iu referuar “informacionit të marrë nga SVR”, operativët e inteligjencës ruse akuzuan autoritetet serbe për përdorimin e “një skeme me certifikata të rreme të përdoruesit fundor dhe vendeve ndërmjetëse”, duke përfshirë Republikën Çeke, Poloninë, Bullgarinë, dhe madje edhe “opsione ekzotike që përfshijnë vendet afrikane”.
Deklarata përmendi pothuajse të gjitha firmat kryesore të mbrojtjes të Serbisë, duke përfshirë Jugoimport SDPR, Zenitprom, Krusik, Sofag, Reyer DTI, Sloboda, Prvi Partizan.
Rusia nuk paraqiti fakte specifike për të mbështetur pretendimin e saj, por toni i përgjithshëm e bëri të qartë se Rusia ka disa prova dhe se pretendimet e tyre bazohen në këto prova.
Megjithatë, deklarata nuk kishte të bënte me zbulimin e disa informacioneve të inteligjencës me qëllim informimin e publikut, por, siç thuhet në zhargonin e rrugës së Rusisë, për Kremlinin që lëshoi një “predyava”, që në thelb do të thotë përballje me autoritetet serbe. E përkthyer në gjuhën normale, një “predyava” është një pretendim joformal që bëhet për shkak të dëmit ose dëmit të supozuar ose real të shkaktuar, një kërkesë për të përmbushur detyrimet dhe angazhimet e marra. Një pretendim i tillë zakonisht nuk ka bazë ligjore, duke përfshirë kontratat e verifikuara, por, përkundrazi, marrëveshje verbale të vulosura në një mjedis joformal (penal ose të kriminalizuar).
Pikërisht për shkak të këtij formati, deklarata përmban akuza të ngarkuara emocionalisht kundër Beogradit në vend të disa të dhënave “të thata” të inteligjencës.
Shkurtimisht, pretendimet e Kremlinit janë si më poshtë:
Rusia “u ka ardhur në ndihmë serbëve në momente kritike të historisë së tyre” – “çlirimi i Serbisë nga zgjedha e Perandorisë Osmane”, periudha e Luftërave të Parë dhe të Dytë Botërore, lufta në Jugosllavi (“bombardimi i Beogradit nga NATO, tragjedia e Kosovës”), por tani, ndërsa “Perëndimi ka nisur një luftë kundër Rusisë”, “industria ushtarake serbe po përpiqet ta qëllojë Rusinë pas shpine”.
Mund të duhet shumë kohë për të argumentuar mbi ndonjë nga këto pjesë, pasi e gjithë historia e miqësisë serbo-ruse është mjaft komplekse dhe kontradiktore. Një gjë është e qartë, megjithatë, që çështja nuk është tek ngjarjet historike, por tek ajo që po ndodh në Evropë tani.
Miq apo armiq?
Në thelb, nëpërmjet SVR-së, Kremlini e informoi Beogradin se e konsideron neutralitetin e saj (ose qëndrimin shumëvektorial) si një goditje pas shpine dhe pret që autoritetet serbe të përcaktojnë qartë prioritetet e tyre, domethënë, miqtë dhe armiqtë.
Ndërsa Rusia po bën luftë kundër Ukrainës – dhe, sipas Moskës, kundër Perëndimit – autoritetet ruse nuk janë më të kënaqura me pozicionin kompleks dhe të paqartë të Serbisë. Kremlini dëshiron siguri dhe qartësi në një përgjigje ndaj pyetjes – a janë serbët aleatë apo kundërshtarë të rusëve?
Analistët rajonalë dhe ndërkombëtarë tani po analizojnë plotësisht ndryshimin e politikës ruse ndaj Serbisë dhe po parashikojnë zhvillime të mëtejshme.
Sipas mendimit të tyre, manifestimi i parë i pakënaqësisë së Kremlinit ishte zgjatja e kontratës së furnizimit me gaz me kushte të favorshme për Beogradin vetëm për katër muaj. Prania e presidentit serb në paradë në Sheshin e Kuq u vlerësua padyshim nga Kremlini, megjithëse ky vlerësim ishte i përmbajtur. Putini qartë dëshiron më shumë nga Vuçiq.
Në deklaratën e Shërbimit të Inteligjencës së Jashtme, kërkesat specifike prioritare të Moskës për Beogradin tashmë janë përcaktuar dhe bërë publike. Një shpërthim që tronditi një uzinë ushtarake në Valjevo menjëherë pas deklaratës së Shërbimit të Inteligjencës së Jashtme mund të perceptohet si një sinjal shtesë në këtë kontekst. Edhe pse përfshirja ruse në incident nuk është vërtetuar, pak veta besojnë se kjo ishte një rastësi.
Në muajt në vijim, Vuçiq do të duhet – dhe ndoshta që tani duhet – të hedhë poshtë akuzat që vijnë nga inteligjenca ruse. Sigurisht, ai ka një shans për të gjetur argumente bindëse në favor të tij, sepse përvoja jugosllavo-serbe e prodhimit dhe furnizimit të armëve në tregun global është mjaft e gjerë dhe e larmishme. Por nëse ndonjë nga përgjigjet e tij do t’i kënaqë rusët mbetet e paqartë.
Një rrugë drejt një Bjellorusie ballkanike?
Duket se ndërsa Vuçiq dhe ekipi i tij shpresojnë të ndjekin politikën e tyre të balancimit midis Lindjes dhe Perëndimit, udhëheqja ruse ka hartuar një rrugë për ta shndërruar Serbinë në një aleat të qartë.
Moska mund të kërkojë nga Beogradi jo vetëm të përjashtojë çdo mundësi që armët serbe të arrijnë në Kiev, por edhe një bashkim gjithëpërfshirës ushtarak dhe politik të ngjashëm me atë që Rusia ka siguruar me Bjellorusinë. Duke parafrazuar deklaratën e SVR-së, Kremlini ndoshta dëshiron të shohë “kontributin e mbrojtësve serbë në një luftë që do të rezultonte në një disfatë strategjike për Perëndimin”.
Mund të ketë edhe një opsion në shkallë më të ulët, por ai parashikon gjithashtu një ndërprerje të bashkëpunimit të Beogradit, veçanërisht në fushën ushtarake, me vendet që mund t’i atribuohen bllokut pro-perëndimor ose pro-ukrainas. Prandaj, jo vetëm tregtia “e diskutueshme” e municioneve, sipas SVR-së, por edhe kontrata serbo-franceze për avionët luftarakë, e cila gjithashtu dyshohet se kërcënon interesat ruse, është vënë nën sulmin e propagandës ruse.
Kremlini dyshohet se i dha Vuçiqit kohë për të zgjidhur të gjitha çështjet problematike të marrëdhënieve serbo-ruse dhe një shans për të provuar besnikërinë e tij ndaj Putinit. Megjithatë, analistët janë pozitivë se Moska po zbaton njëkohësisht jo vetëm Planin A, i cili supozohet të detyrojë udhëheqjen aktuale serbe në një aleancë të ngushtë me Rusinë, por edhe Planin B, i cili përfshin zëvendësimin e udhëheqësit aktual serb me dikë më besnik ndaj Kremlinit.
Është domethënëse që pakënaqësia me Vuçiqin dhe pritjet për zëvendësimin e tij mund të shihen në një artikull të 1 qershorit në të përjavshmen ruse Zvezda (“Ylli”). Themeluesi i botimit është kompania me të njëjtin emër “Kompania Televizive dhe Radio e Forcave të Armatosura të Federatës Ruse”, prandaj nuk mund të ketë asnjë formulim të rastësishëm aty që nuk është koordinuar me Kremlinin.
Autori i shkrimit, që supozohet se paraqet mendimin e shoqërisë serbe, e dënon Vuçiqin si tradhtar dhe pretendon se udhëheqësi aktual serb është “shpërfillur”.
Në sfondin e artikujve nga studiues politikë serbë rreth forcimit të ndikimit rus midis pjesëmarrësve në protestat antiqeveritare në Serbi, akuzat e shprehura nga Moska jo vetëm që nënkuptojnë se Plani B ekziston, por përkundrazi sugjerojnë se ai tashmë është duke u zbatuar.
Kjo do të thotë, ndërsa SHBA-të nuk e kanë formuluar qartë politikën e tyre në Ballkan dhe BE-ja po përpiqet të përqendrohet në ekonomi, Rusia është bërë më proaktive dhe tani po përdor metoda hibride.
Dhe këtu pyetja nuk është më nëse Vuçiq do të jetë në gjendje të predikojë politikën e tij multi-vektoriale apo nëse do të mbetet në pushtet, por nëse blloku perëndimor ka mjaftueshëm pushtet, mjete, burime, njohuri, aftësi, aftësi dhe motivim për të mbijetuar këtë përballje hibride me Rusinë në Ballkan.
