Pre godinu i po, u aprilu 2022, u Srbiji su održani vanredni izbori. A već 1. novembra predsjednik Srbije Aleksandar Vučić zakazao nove vanredne parlamentarne izbore za 17. decembar ove godine i raspustio Skupštinu. Pored toga, u gradu Beogradu i još 64 grada i opštine biće održani izbori i za lokalne poslanike. Prema nacionalnom zakonodavstvu, birači moraju izabrati 250 članova Skupštine, koje će predstavljati registrovane stranke, pokreti i izborni blokovi. Izborne liste moraju se dostaviti Republičkoj izbornoj komisiji (RIK), za koje je potrebno prikupiti najmanje 10.000 potpisa, a za nacionalne stranke – 5.000. Istovremeno, 40% mjesta na izbornim listama treba da budu žene. Da bi se osvojilo mjesto u parlamentu, mora se “preći” barijeru za prolaz od 3%.
Predsjednik A. Vučić je prvi put najavio mogućnost vanrednih izbora početkom godine. Ali nedeljni protestni skupovi pod sloganom “Srbija protiv nasilja” učinili su ih stvarnim. Počeli su u maju ove godine nakon što je maloljetni školarac pucao na djecu u školi u centru Beograda, a nekoliko ljudi je ubijeno iz vatrenog oružja u Mladenovcu. Učesnici višehiljaditih skupova na početku su tražili kažnjavanje ubica i šefova agencija za provođenje zakona, zatvaranje nekoliko provladinih medija. Vremenom su se obične demonstracije pretvorile u građanski pokret, a skupovi su se pretvorili u vidljivu opozicionu snagu koja je postavljala političke zahtjeve — održavanje prijevremenih parlamentarnih izbora, osiguranje slobode govora, oslobađanje masovnih medija od državne kontrole, poboljšanje kvaliteta života, garancija sigurnosti, borba sa korupcijom, organizovanim kriminalom i mnogo drugih. Tako ideja o održavanju vanrednih parlamentarnih izbora postala je dominantna u političkom životu Srbije.
Glavni razlozi održavanja izbora
Desilo se čudo – opoziciju, koja je tražila promjenu vlasti i vanredne izbore, podržao je predsjednik A. Vučić. Ali koji su bili razlozi koji su opoziciju i predsjednika Srbije naveli na zajedničku ideju o održavanju vanrednih izbora?
Prvi razlog je taj što su protesti pod sloganom “Srbija protiv nasilja” bili odgovor na zahtjev društva za promjenom vlasti i reformama. Ljudi čekaju na one koji rješavaju probleme, a ne te koje samo navode ih ili uopšte ignorišu. A izbori su ti okolnosti koji stvaraju povoljne uslove za to.
Drugi razlog je pogoršanje socialno-ekonomske situacije u Srbiji. Rukovodstvo zemlje je više puta spominjalo “ozbiljne” ekonomske probleme – usporavanje ekonomske aktivnosti u pozadini stabilne inflacije, što je dovelo do pogoršanja kvaliteta života i povećanja cijena, prvenstveno prehrambenih proizvoda do 20-25 % i zaoštravanja društveno – političke situacije.
Treći razlog je potreba za sređivanjem odnosa Beograda i Prištine. Zapad je pojačao pritisak na Beograd i Prištinu da konačno sprovedu ranije postignute dogovore po ovom pitanju. Novi izbori stvaraju povoljne uslove da predsjednik Vučić još jednom odloži njihovu implementaciju odlaganjem formiranja nove vlade, koja je do sada izbjegavala rješavanje akutnih problema, uključujući i ispunjavanje obaveza Srbije iz sporazuma u Briselu (2013.) i Ohridu (2023.).
Konačno, poslednji razlog su dva trenda koja zabrinjavaju A. Vučića: pad rejtinga Srpske napredne stranke (SNP) i njenih saveznika sa 56% početkom 2023. na 44% u oktobru ove godine; približavanje broja onih koji će glasati na izborima za “Srbiju protiv nasilja” (38%) i onih koji podržavaju koaliciju koju predvodi Vučić (ankete su sproveli “Centar za istraživanje, transparentnost i odgovornost” i Agencija Stata). Da bi proširio izbornu bazu, Vučić je stvorio „Pokret za Srbiju“, koji je podržala SNP. To mu je dalo priliku da se pozicionira kao lider većine Srba, a ne samo članova SNP. Vjerovatno predsjednik takođe računa da će se na taj način sačuvati dominantno mjesto SNP u političkom sistemu Srbije i formiranju vlasti.
Glavni učesnici vanrednih izbora
Od 6. novembra o.g., RIK je prihvatio samo 5 izbornih lista na pregled i verifikaciju. Formiranje izbornih blokova i lista, njihovo prenošenje u Republičku izbornu komisiju nastaviće se do 26. novembra. Među njima su 4 bloka i stranke koje imaju najveće šanse da prođu u Skupštinu, a to su:
- “Aleksandar Vučić – Srbija ne sme da stane”, formiran na bazi SNP i “Pokreta za Srbiju”. Listu je predvodi šef SNP i ministar odbrane M. Vučević, a u prvih deset premijerka A. Brnabić, predsjednik Skupštine V. Orlić, poznati sportisti, profesori, muzičari i novinari. Najvjerovatnije će ovaj blok na kraju izbora dobiti relativnu većinu mandata od ostalih učesnika u trci. Međutim, sumnjivo je da će Vučić moći sam da formira vladu, čak i uz pomoć tradicionalnih saveznika – Socijalističke partije Srbije, provladinih nacionalnih partija i nekoliko malih regionalnih stranaka. Tako još je teško rjeći ko će formirati vladinu koaliciju;
- “Ivica Dačić – premijer Srbije” je lista Socijalističke partije Srbije (SPS), odnosno dugogodišnjeg saveznika A. Vučića i njenog lidera Ivice Dačića. Stranka će samostalno učestvovati u trci, makar dobija relativno mali, ali garantiran prolazni broj mandata (nivo podrške od 7,3%). Vučić i Dačić su se već dogovorili o formiranju vladine koalicije. Dačić je na osnovu naziva svoje izborne liste već odredio “trošak” učešća u njoj – mjesto šefa Vlade. Ali šta sa Vučevićem i Brnabić, koji zauzimaju prva mjesta na izbornoj listi „Aleksandar Vučić – Srbija ne sme da stane”, koji potencijalno isto mogu da pretenduju na premijersku poziciju? Zanimljivo je da je treće mjesto na ovoj listi zauzeo sin ratnog zločinca S. Miloševića;
- blok “Narodna skupština – državotvorna snaga” čine “Pokret Dveri” i “Srpska stranka zavjeta”. Identificiraju se kao državotvorna opozicija, ali u stvari proruske desničarske stranke. Blok neće moći da dobije značajan broj mjesta u Skupštini i radije će ponovo ostati opozicija Vučiću;
- “Vojislav Šeselj – Srpska radikalna stranka” je velikosrpska desničarska radikalna politička snaga na čijem je čelu ratni zločinac Šešelj. On se već izjasnio da će stranka samostalno izaći na parlamentarne izbore (postavlja se pitanje da li će uspjeti preći granicu od 3 posto. Ako bude – onda će ući u vladajuću koaliciju), a na lokalne izbore izlazi zajedno sa SNP. Ova opcija će joj dati priliku da se populariše i izvrši pritisak ne samo na organe lokalne samouprave, već i na centralnu vlast.
Opozicioni blok “Srbija protiv nasilja” (Ob SpN), koji se sastoji od 8 proevropskih partija, na čijem je čelu Miroslav Aleksić (lider Narodnog pokreta), još nije predao svoju listu RIK-u. Stranke su čak potpisale i “Sporazum u ime pobjede”, koji se obavezuje da će “poštivati” (jedni druge), “ne napadati” saveznike, “koordinirati” akcije, “fokusirati se na promjenu zločinačkog režima” i činiti sve što ” potrebno za pobjedu.” Blok može dobiti toliko glasova koliko i SNP, a tražit će i saveznike za formiranje vladine koalicije. Istovremeno, nije sasvim jasno zašto njegovi lideri ne predaju izbornu listu. To navodi na pomisao o teškim internim raspravama u tako turbulentnoj koaliciji. Možda se nisu svi složili sa Aleksićevom odlukom da Borisa Tadića iz Srpske demokratske stranke (jednog od najposvećenijih evropskih političara Srbije) isključi iz bloka. Motivacija je bila iskreno nategnuta – “nedostatak mjesta na listi”! A Tadić bi mogao biti značajna pomoć proevropskom bloku u procesu formiranja provladine koalicije i vlade.
RIK očekuje izborne liste od stranaka nacionalnih manjina (albanske, bošnjačke, mađarske, hrvatske), Narodne stranke desnog centra, Saveza komunista Jugoslavije, Ruske partije, Pokreta obnove Kraljevine Srbije i drugih. Čak i ako ovi dobiju nekoliko mandata, suštinski neće uticati na sastav Skupštine i će postati lojalni saveznici provladine koalicije, ili će glasati situaciono.
Predizborna kampanja će, kao i obično, biti intenzivna i praćena skandalima i međusobnim optužbama. Prema rezultatima izbora, Skupština će postati politički raznovrsnija, što će otežati formiranje vlade i raspodjelu ministarskih resora. Uostalom, ulozi su prilično veliki – ili će Srbija jasno zauzeti proevropski kurs, ili će pokušati da balansira između Istoka i Zapada.
