“Povratak” Mađarske na Zapadni Balkan
Od 2010. godine, nakon što je Viktor Orban postao premijer Mađarske, politika zemlje prema Zapadnom Balkanu (ZB) postala je proaktivnija. Region je zauzeo važno mjesto u vanjskopolitičkim prioritetima Budimpešte jer se Mađarska sada vidi kao važan akter u regiji. Istovremeno, Mađarska još uvijek nema formalnu strategiju prema ZB, tako da je politika zemlje u tom cilju ponekad nedosledna i zbunjujuća za vanjske posmatrače.
Već godinama glavni partner Budimpešte u ZB je Srbija, u manjoj mjeri Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Sjeverna Makedonija. Mađarska je održavala minimalne kontakte sa Albanijom i Kosovom.
Zašto Budimpešta stavlja veliki fokus na širenje svog prisustva u regionu? Evo nekih od glavnih razloga.
Historijska sjećanja stalno podsjećaju na teritorije “izgubljene” poslije Prvog svjetskog rata, uključujući i Bosnu i Hercegovinu, Srbiju i Hrvatsku. Kako je tema i dalje prilično bolna za Mađare, vlasti stalno koriste svoje političke agende, posebno tokom predizbornih kampanja. Tako je bilo i na parlamentarnim izborima, kada su se mape “Velike Mađarske” i drugi slični suveniri mogli vidjeti na gotovo svakom predizbornom skupu vladajuće partije FIDES. Sadašnja politika Mađarske prema ZB svodi se na osnovnu želju da povrati region koji je nekada bio “njihov”.
Borba za regionalno vođstvo. Da Mađarsku postane regionalni lider je najslađi san većine mađarskih političara. Oni u tom smislu ostvaruju intenzivnu konkurenciju u centralnoj Evropi, ali SB je “slobodna” i ovde Budimpešta zaista ima neke šanse da ostvari to liderstvo. Akcenat je stavljen na promovisanje euroatlantskih integracija zemalja ZB, pa Mađarska sistematski promoviše ubrzanje njihovih evropskih integracija. To ističu poljski istraživači Tomaš Zornačuk i Veronika Jozviak, koji napominju da ubrzanje evropskih integracija Balkana ostaje dugoročni cilj Mađarske. S tim u vezi, Viktor Orban podržava visokog komesara EU Žozepa Borela, koji je na sastanku lidera EU i SB istakao da je Balkan izuzetno važan za Evropsku uniju. Mađarski institut za vanjsku politiku je 11. jula 2023. godine bio domaćin diskusije o politici Mađarske prema ZB, zaključivši da je u političkom i ekonomskom interesu Budimpešte da aktivnije promoviše brzu evropsku integraciju zemalja regiona.
Za Mađarsku je prioritet politička svrsishodnost i sopstveni interesi, a ne stvarna dostignuća zemalja kandidata. Budimpešta je vremenom postala, ako ne regionalni lider, onda moćna lokomotiva evropskih integracija ZB i efikasan posrednik između ZB i EU – ali upravo onoliko koliko je to u skladu sa interesima Mađarske. Čak i ako ovo stane na put približavanju zemalja Zapadnog Balkana članstvu u EU. Na primjer, mađarski premijer je 2018. godine preporučio vlastima u Skoplju da ne mijenjaju naziv svoje države (!) kako bi deblokirali veto Grčke na početak pristupnih pregovora. Zanimljiva je i nedavna Orbanova izjava o blokiranju bilo kakvih sankcija predsjedniku Republike Srpske (BiH) Miloradu Dodiku, koje neće doprinijeti evropskim integracijama BiH i zapravo podržavaju Dodikove separatističke poteze.
U istom kontekstu treba posmatrati i Orbanove napore da proširi politički uticaj. U tom cilju, uspostavio je prilično prijateljske veze sa ne tako liberalnim liderima u regiji. U nekim boljim vremenima u njegovom “klubu” autokrata bili su bivši premijer Makedonije Nikola Gruevski, slovenački premijer Janez Janša, kao i predsjednik Srbije Aleksandar Vučić i lider Republike Srpske Milorad Dodik. Danas su samo Vučić, Dodik i Orban – sve desničarski političari ujedinjeni neliberalnim, antievropskim vrijednostima, ograničenjima sloboda i ljudskih prava i dobro zamaskiranim odbacivanjem muslimana, “neprijatelji” hrišćanstva. Ta dvojica su postali Orbanovi saveznici u obezbjeđivanju “povratka” Mađarske u Zapadnu banku i prijateljske veze sa obe omogućavaju Orbanu da riješi neka ozbiljna pitanja bez privlačenja previše vanjske pažnje.
Geografska blizina regiona doprinosi razvoju trgovinskih i ekonomskih veza. Obim trgovine je porastao sa približno 3 milijarde evra u 2010. na skoro 12 milijardi evra u 2022. Glavni sektori saradnje uključuju telekomunikacije, transportnu infrastrukturu, energetiku, poljoprivredu i maloprodaju. Mađarska Agencija za promociju izvoza je 2020. godine stvorila investicioni “koridor” vredan oko 7 miliona evra za Bosnu i Hercegovinu, Srbiju i Crnu Goru.
Glavni trgovinski i ekonomski partner Mađarske u regiji je Srbija, koja ostvaruje skoro 30% prometa Mađarske sa Zapadnom bankom. OTP banka i 4iG (telekom) proširuju svoje prisustvo u Srbiji, a u izgradnji je i brza pruga između Budimpešte i Beograda. Energetska saradnja je još jedan prioritet – strane su se dogovorile o postavljanju interkonektora koji će povezati Srbiju sa naftovodom Družba. Takođe, razgovara se i o kupovini Srbije 5-10 odsto akcija u mađarskoj nuklearnoj elektrani Paks-2, a širi se saradnja u sektoru gasa. U toku su razgovori o osnivanju zajedničkog preduzeća između Srbije i mađarske MVM grupe, sa planovima za ulaganje 600 miliona evra u novi entitet, dok će Elektroprivreda odustati od 11 državnih hidroelektrana koje kritikuju srpski stručnjaci.
Saradnja sa Bosnom i Hercegovinom je skromnija jer trenutni promet iznosi blizu 0,7 milijardi eura, pri čemu sama RS učestvuje sa oko 30%. Mađarska je u periodu 2021-2023. godine pružila pomoć Republici Srpskoj u iznosu od 218 miliona eura u različitim oblicima. Razgovara se i o mogućnosti da mađarska naftna i gasna kompanija MOL uđe u RS sa nizom projekata. Tokom prošlogodišnje posjete RS, Orban je potpisao sporazum o bilateralnoj saradnji koji će postati osnova za interakciju u različitim oblastima, od zdravstva, privrede, obrazovanja do transporta i obnovljivih izvora energije.
Podrška mađarskoj manjini u inostranstvu tradicionalno je deo dnevnog reda mađarske vlade. Orban je to pretvorio u svoj „mega cilj“, koji mu daje priliku da to iskoristi u unutrašnjoj političkoj borbi. U Vojvodini na severu Srbije živi oko 300.000 srpskih Mađara koji imaju i mađarske pasoše. Oni podržavaju i sarađuju sa vlastima obe zemlje. Meamvhile, posedovanje dvojnog državljanstva, daje im pravo da glasaju u obe jurisdikcije. Tradicionalno podržavaju vladajuće režime. Budimpešta poklanja veliku pažnju ideološkom uticaju na srpske Mađare preko medija na mađarskom jeziku, u koje je u proteklih 10 godina uloženo blizu 12 miliona evra.
Vlasti u Budimpešti stavljaju značajan naglasak na održavanje bezbednosti i borbu protiv ilegalne migracije u prilično eksplozivnom regionu koji se graniči sa Mađarskom. Zbog toga je poslednjih godina vlada zadržala vojno prisustvo na tom području, učestvujući u mirovnim misijama na Kosovu (KFOR) i BiH (EUFOR). Tokom nedavnih provokacija Srba na severu Kosova, mađarske mirovne snage su pomogle u uspostavljanju reda. Dvanaest mirovnjaka je povređeno. Prvi put je kormilo EUFOR-a preuzeo mađarski general, a kontingent mađarskih mirovnjaka je trostruko povećan, na 400 vojnika (cijele snage imaju 1.100 pripadnika).
U istom kontekstu treba posmatrati i borbu Mađarske protiv ilegalnih migracija zajedno sa Srbijom i Severnom Makedonijom, koje se nalaze na takozvanoj „balkanskoj ruti“ trgovine ljudima. Važnu ulogu može imati i trojni sporazum koji su potpisali Budimpešta, Beč i Skoplje o jačanju zajedničke borbe protiv ove pojave. Prema dogovorima postignutim 3. decembra 2023. godine, na granici sa Severnom Makedonijom biće raspoređene dodatne jedinice austrijske i srpske policije, opremljene savremenom tehnologijom, uključujući dronove. Ilegalni migranti Mađarsku vide kao tranzitnu državu, mesto okupljanja i središte etničkih bandi. Između ovih dve godine se vodi rat za kontrolu pojedinih delova srpsko-mađarske granice, koji pogađa i lokalno stanovništvo sa obe strane granice. Prijateljstvo Orbana i Vučića omogućilo je Mađarima da podignu ogradu na granici i rasporede vojne jedinice, a da ne vide proteste srpske strane. Takođe, Vučić podržava tezu koju je izneo mađarski lider da se „migracije ne mogu kontrolisati, moraju se zaustaviti“.
Dakle, projekat „povratka“ Mađarske na Zapadni Balkan treba posmatrati u kontekstu nekoliko aspekata: – radi na formiranju imidža Mađarske i njenog lidera Viktora Orbana kao teškaša ne samo na Zapadnom Balkanu, već i širom Evropske unije; – omogućava vođenje spoljne politike koja se razlikuje od zajedničke spoljne i bezbednosne politike Evropske unije (CFSP) – ne samo u odnosu na Ukrajinu, već i prema ZB; – Svaka akcija koju Mađarska preduzme ka „povratku“ u ZB odgovara isključivo njihovim političkim i ekonomskim interesima i doprinosi jačanju Orbanovog autoriteta. Sve ostalo, uključujući i pomoć SB na putu evropskih integracija, za Budimpeštu je sporedno.
