Studentski protesti u Srbiji – Balša Božović

Istorija Vučićeve vladavine u Srbiji

Nakon dvanaest godina Vučićeve autokratske vladavine, Srbija se ponovo našla na ivici diktature. Vučić je zemlju odvukao iz demokratije u pretpolitičko stanje, koje podsjeća na mračnu eru vladavine „Balkanskog kasapina“, kako su evropski mediji nazivali Slobodana Miloševića, ratnog zločinca i predsjednika Srbije tokom ’90-ih.

U posljednjim godinama Miloševićevog režima, Vučić je bio njegov ministar informisanja, ozloglašen po donošenju najrepresivnijeg zakona o medijima u poslijeratnoj istoriji Evrope. U to vrijeme, režim nije pokazao oklijevanje u orkestraciji atentata na novinare i opozicione lidere.

Demokratska revolucija iz 2000. godine, koja je zbacila Slobodana Miloševića, gurnula je Vučića u politički mrak, gdje je čekao priliku da se vrati na vlast. Njegova šansa je došla nakon globalne ekonomske krize, koja je dodatno devastirala ionako krhku privredu Srbije i produbila siromaštvo među građanima. Ovaj period obilježili su i neuspjesi demokratske vlasti u rješavanju kosovskog pitanja i brojni korupcionaški skandali. Iskorišćavajući ove okolnosti, Vučić se uspješno vratio na vrh srpske politike.

U nastojanju da politički pridobije Zapadne vlade, protiv kojih se borio tokom NATO intervencije 1999. godine, Vučić – bivši radikalni nacionalista – obavezao se da će rješiti pitanje Kosova i normalizovati odnose između Beograda i Prištine, kao i da će ponuditi bezuslovnu saradnju sa EU o migracijama. Zapad, posebno njemačka kancelarka Angela Merkel, bio je oduševljen idejom da se pronađe lider koji bi mogao pružiti „stabilnost“ Zapadnom Balkanu rješavanjem kosovskog pitanja i koji će zaštiti kontinent od migranata.

Vučić se svijetu predstavio kao ideološki i politički pokajnik, tvrdeći da je napustio svoja prethodna uvjerenja i prigrlio vrijednosti Evropske unije, kojima se protivio veći dio svog života i političke karijere. On je gajio imidž reformatora sa proevropskim narativom, obećavajući da će modernizovati Srbiju i obezbjediti trajno rješenje za pitanje Kosova.

Na domaćem planu, Vučić je pokrenuo brutalnu kampanju protiv političkih protivnika, uključujući hapšenje preko 150 visokih funkcionera Demokratske stranke. Time je demonizovao i oslabio najjaču proevropsku i jedinu istinski demokratsku stranku u Srbiji, koja je vodila proces evropskih integracija zemlje od 2000. do 2012. Istovremeno je intenzivirao antievropsku i nacionalističku retoriku o Kosovu, spolja pravdavajući to samo kao sredstvo za unutrašnju političku manipulaciju.

Sistematski je gušio nezavisne institucije i kršio Ustav, konsolidujući vlast do stepena koji se rijetko viđa, čak i među najozloglašenijim diktatorima. Evropska unija je, međutim, zatvorila oči pred eklatantnim kršenjem osnovnih političkih i ljudskih prava u Srbiji, zadovoljna Vučićevim obećanjima da će rješiti pitanje Kosova i kontrolisati migrantsku rutu kroz Balkan. Vučić je na taj način postavio temelje „stabilokratije“ na Zapadnom Balkanu, model koji je uživao punu podršku njemačke kancelarke Angele Merkel.

Strah je zavladao Srbijom dok je Vučić sistematski razbijao Demokratsku stranku, efektivno eliminišući svaku nadzornu ulogu opozicije. Istovremeno je ubrzao fašizaciju društva, relativizirajući najteže zločine ratova 1990-ih, uključujući i genocid u Srebrenici 1995. godine. Što je više ustupaka činio na međunarodnom planu u vezi sa Kosovom, to je više intenzivirao antievropsku retoriku kod kuće. Srbija je ostala bez kredibilne opozicije, sposobne da mu se suprotstavi, dok se društvo savijalo pod teretom straha i kontrole.

Prevarena Evropa

Dvanaest godina kasnije, postalo je očigledno da je Vučić uspio da prevari sve ključne Zapadne sile — Njemačku, Veliku Britaniju, Evropsku uniju, pa čak i Sjedinjene Američke Države. Oslanjajući se na svoje partnerstvo sa kancelarkom Merkel, i svoje tradicionalne veze sa Putinom, on je konsolidovao i centralizovao svoju ličnu moć, ne samo u Srbiji, već i širom regiona Zapadnog Balkana.

Vješto je izmanipulisao obje američke administracije, Trampovu i Bajdenovu, obećavajući rješenje kosovskog pitanja – obećanje koje nikada nije ispunio. Uprkos Zapadnim investicijama, ostao je čvrsto povezan sa ruskom orbitom kao otvoreni pobornik politike Vladimira Putina. Istovremeno, Srbija je postala prva zemlja na evropskom kontinentu koja je prihvatila kinesko oružje i informacione tehnologije. Korupcija u Srbiji dostigla je alarmantan nivo, uporediv sa onima u Rusiji i Bjelorusiji, dok se zemlja dalje udaljava od evropskih standarda u svakom segmentu društva.

Podrška evropskim integracijama Srbije pala je ispod 38%, što je najniži nivo u regionu Zapadnog Balkana. Za vrijeme Vučićeve vladavine, desilo se političko ubistvo Olivera Ivanovića, istaknutog opozicionog lidera među kosovskim Srbima, a dokazi direktno upućuju na najbliže saradnike Aleksandra Vučića. Pored toga, Srbija je umiješana u teroristički napad u Banjskoj na Kosovu, koji su organizovale srpske bezbjednosne službe i u koji je umiješan Milan Radoičić, bliski Vučićev saveznik.

Jedan od najvećih skandala je otkriće najveće plantaže marihuane u Evropi, direktno povezane sa Vučićevim bratom Andrejem Vučićem. Neregularnosti u svakom izbornom procesu od 2014. godine, u kombinaciji sa nizom kriminalnih aktivnosti i korupcijskih skandala, ostaće definišući elementi Vučićevog političkog nasljeđa.

Na početku ruske invazije na Ukrajinu, Vučić je zauzeo „neutralan“ stav, koji je zapravo predstavljao direktnu podršku Putinu, jer je očekivao brzu rusku pobjedu. Tokom najveće evropske krize od Drugog svjetskog rata, on je otvoreno potkopavao zajedničku vanjsku i sigurnosnu politiku Evropske unije, istovremeno održavajući bliske odnose s Putinom.

Vučić je apsolutni gospodar nacionalnih elektronskih medija u Srbiji: samo tokom 2024. godine pojavio se preko 350 puta na nacionalnoj televiziji, te čak 28 puta samo u decembru. Njegova moć je apsolutna na svim nivoima države. Okružio se uskim krugom oligarha i kriminalaca čije se bogatstvo mjeri milijardama eura, stečeno krijumčarenjem, trgovinom oružjem, trgovinom drogom i pranjem novca. Njegova moć i uticaj postali su izvor straha, ne samo u Srbiji, već i širom Zapadnog Balkana.

Vučić je vješto manipulisao svakim sektorom društva – kontrolišući Crkvu, obavještajne službe, značajan dio intelektualne elite, svjetski poznate srpske sportiste, javne ličnosti, pa čak i veliki dio civilnog sektora. Nemilosrdno je dominirao svime što bi moglo ugroziti njegovu moć. No, istini za volju, bilo je izuzetaka.

Kada se činilo da je Vučić postao nezaobilazna sudbina Srbije – ona protiv koje je otpor izgledao uzaludan, a predaja neizbježna – dogodila se tragedija. Na dan 1. novembra 2024. godine u 11.52 prijepodne, srušila se nedavno rekonstruisana nadstrešnica na novosadskoj željezničkoj stanici, u drugom po veličini gradu u Srbiji. Petnaest ljudi je izgubilo život.

Kolaps nadstrešnice željezničke stanice

Neposredno nakon tragedije, srpska državna televizija odbija da izvještava o incidentu i to traje cijeli dan – vijest je emitovana tek u večernjim satima. Po svom uobičajenom obrascu, Vučić je brzo pokušao da okrene narativ, prebacujući krivicu sa vlasti. Tvrdio je da je urušavanje izazvala stara nadstrešnica, koja, prema njegovim riječima, nije rekonstruisana više od 60 godina. To je ubrzo razotkriveno kao očigledna laž. U pokušaju da smiri situaciju, najavio je da će odgovorni biti identifikovani. Međutim, kasnije iste večeri, vlasti su naredile da se uklone svi dokazi sa lokacije, čime je praktično onemogućena detaljna istraga o uzrocima urušavanja.

Ipak, Vučićeve manipulacije nisu mogle da uguše gnijev Novosađana. U znak protesta, hiljade ljudi izašlo je na ulice, izjavljujući da ono što se dogodilo u njihovom gradu nije samo nesreća već i ubistvo. Građani su otvoreno optuživali vlast, tvrdeći da je korupcija u Vučićevom najužem krugu dovela do urušavanja nadstrešnice, usmrtivši 15 života.

Tvrdnja da kolaps nije bio nesreća, već ubistvo, potresla je Srbiju do temelja, probudivši strah za najmilije koji je prevazišao dugogodišnji strah od režima. Cijeli narod je ustao u znak solidarnosti sa Novim Sadom.

Režim je svojom medijskom mašinerijom pokušao da uobliči tragediju kao priliku koju bi opozicija iskorištavala za političku manipulaciju, obećavajući brzu reakciju tužilaštva i policije za otkrivanje odgovornih. Međutim, umjesto da procesuira prave krivce, tužilaštvo je počelo s hapšenjem opozicionih čelnika i aktivista, što je dodatno produbilo bijes javnosti širom zemlje. Zašto korumpirano tužilaštvo nije identifikovalo odgovorne? Jer bi svaka ozbiljna istraga neminovno dovela do srži režimske kriminalne mreže i kompanija povezanih s Vučićevim bratom Andrejom Vučićem.

Car je go

Vučić je pretpostavio da će ionako slaba i nepopularna opozicija, dugogodišnjom propagandom diskreditovana u očima javnosti, biti dovoljan razlog da protesti propadnu, kao i mnogo puta do sada. I na trenutak se činilo da je možda u pravu – opozicija je pokušala da organizuje protest u glavnom gradu Beogradu, ali se pokazala nesposobnom da kanališe rastuće nezadovoljstvo javnosti. Protest je završio neuspjehom.

A onda su se studenti pojavili kao grom iz vedra neba. Mladi su digli glas prvo u Novom Sadu, zatim u Nišu i Beogradu i iznijeli vlastima precizne i ostvarive zahtjeve. Njihovi zahtjevi Vučića su doveli u nezavidnu poziciju – prvi put se suočio sa kredibilnom i organizovanom grupom mladih ljudi, a ne sa slabom opozicijom.

Studenti su maestralno isključili Vučića iz dijaloga, jasno navodeći da odbijaju saradnju sa njim, jer po Ustavu i zakonu nije ovlašćen da iznosi njihove zahtjeve. Razotkrili su nesposobnost Vlade Srbije, etiketirajući je kao potpuno zavisnu od Vučića, a tužilaštvo optužuju da direktno služi režimu i ne poštuje zakon.

Blokada fakulteta brzo se proširila Srbijom. Pobunu su predvodili studenti, a pridružili su im se i srednjoškolci koji su počeli da blokiraju gimnazije i srednje škole. Građani su pokazali solidarnost blokiranjem saobraćaja na simboličnih 15 minuta, odajući počast 15 stradalih.

U očajničkom pokušaju da uguše pobunu mirnih studenata i građana koji su blokirali univerzitete i ceste, Vlada Srbije i Vučić su uputili nasilne siledžije. Ovaj brutalni odgovor režima izazvao je još veći talas nezadovoljstva i ojačao podršku studentima širom zemlje.

Pažnju javnosti ubrzo je zaokupio još jedan značajan događaj u Novom Sadu. Najpoznatija gradska gimnazija „Jovan Jovanović Zmaj“ organizovala je 15 minuta ćutanja u znak sjećanja na poginule pod srušenom nadstrešnicom. Vlasti su poslale provokatore među učenike, pokušavajući da ih zastraše da se vrate na nastavu. Međutim, sa porodicama žrtava solidaran je bio niko drugi do sin srpskog premijera Miloša Vučevića – istog premijera koji je, samo nekoliko dana ranije, građane koji su učestvovali u blokadama označio kao izdajnike države.

Ova vijest je odjeknula u Srbiji i dodatno raskrinkala režim. Vučiću je bilo sve teže da ubijedi svoje najbliže i birače da drži situaciju pod kontrolom. Car je go.

Studenti i srednjoškolci

Zašto je ovaj ustanak za mnoge bio takvo iznenađenje? U vrijeme kada je preovladavalo uvjerenje da su mladi u Srbiji ravnodušni prema akciji i otporu, i kada se činilo da je do njih gotovo nemoguće doprijeti, dogodio se najveći studentski ustanak u istoriji Srbije. Mnogi su ga već nazvali jednim od najvećih u Evropi.

Ako bolje pogledamo, u posljednjih godinu-dvije, u Srbiji nastaje potpuno nova generacija studenata i mladih ljudi, organizovana oko nekoliko studentskih i omladinskih udruženja. Organizacije kao što su Stav, Borba, Sviće, Masa i mnoge druge, postale su istaknute tokom protesta u protekle dvije godine. Njihov primarni cilj je borba za pravdu, vladavinu prava i demokratsko društvo.

Ovi mladi ljudi su prisutni na svakom većem protestu širom Srbije. Oni podržavaju poljoprivrednike, prosvetne radnike i profesore koji su na meti medijske hajke u Vučićevom režimu. Organizuju proteste protiv rudarenja litijuma, odgovaraju na tragedije poput masovne pucnjave u osnovnoj školi u kojoj je devetoro djece izgubilo živote i vode borbu protiv izbornih prevara 2024. godine. Na svakom od ovih događaja grade svoj kredibilitet, dokazujući se na svakom kritičnom pitanju u društvu.

Obrazovani, elokventni i izuzetno hrabri, oslanjaju se na znanje, vrijednosti i društvene mreže kao svoje primarno oruđe. Uprkos relativno kratkoj aktivističkoj karijeri, neki su se već suočili sa zatvorom, prismotrom i maltretiranjem od strane Vučićevih tajnih službi. Doživjeli su i neuspjehe, kao što je neuspjeli protest protiv režima zbog izborne prevare, ali ih to nije odvratilo. Naprotiv, stvari se sada s njima ubrzavaju – njihova odlučnost i angažman postaju nezaustavljivi.

Ova generacija mladih aktivista efikasno komunicira sa svojim mlađim vršnjacima, inspirišući pobune na univerzitetima širom zemlje. Svojim aktivizmom i javnim angažmanom dali su primjer kako se boriti za promjene. Njihov entuzijazam i posvećenost probudili su solidarnost među studentima širom Srbije. Za razliku od opozicionih stranaka, oni imaju podršku mlađih generacija, pa čak i tinejdžera. Njihov uticaj se proteže i na srednjoškolce. Oni dominiraju digitalnim prostorima koje Vučić, uz pomoć svojih plaćenih trolova, teško kontroliše – društvenim medijima. Tako je stvoren široki studentski front, izgrađen na ravnopravnosti u odlučivanju, ali bez hijerarhije i formalnih vođa.

I tu nailazimo na još jedan apsurd. Vučić, koji kontroliše 95% medija u Srbiji, sada se suočava sa omladinskim pokretom čiji zajednički domet na društvenim mrežama – X, Facebook, Instagram i TikTok – premašuje ukupan udio svih njegovih medija zajedno!

Vučić je u šoku jer ne zna protiv koga se bori. Nasuprot njemu, ne postoji nijedan lider ili grupa ličnosti koje bi lako mogao diskreditovati kroz svoju medijsku mašineriju. Umjesto toga, suočava se sa hiljadama studenata koji debatuju i donose odluke kroz koncept direktne demokratije, na plenumima.

Plenumi postoje na svim blokiranim univerzitetima. Pohađaju ih stotine studenata, svaki sa jednakim pravom glasa i učešća.

Plenumi, kao prostori gdje se neistomišljenici okupljaju, organizuju i dogovaraju, Vučićevom režimu ostaju nedodirljivi. Iako vlada zna kako da kontroliše zvanične studentske parlamente kao formalna tijela u okviru univerziteta, ona je potpuno nemoćna protiv direktne demokratije i plenuma. Režim jednostavno ne zna kako da djeluje u okruženju izgrađenom na demokratskim principima.

Zvanični studentski parlamenti, usklađeni s vlastima, postali su marginalizovani i potpuno nedjelotvorni. Na kraju, studenti su ti koji postavljaju tempo sa svojim zahtjevima. Režim i Vučić su prvi put u defanzivi, teturajući od greške do greške, bez odgovora na ovaj izazov. Demokratska priroda donošenja odluka i akcije vođene osećajem solidarnosti zaista dočaravaju duh demokratske revolucije.

Vojska odlučnih, staloženih, duhovitih i miroljubivih ljudi, ujedinjena je idealima pravde i odgovornosti. Nijednom nisu eksplicitno kazali da su protiv Vučića — zapravo se njime uopšte ne bave, što samo dodatno bjesni diktatora. Studenti su stvorili trend: ako nisi na protestima ili blokadama, nisi kul. I pogodite šta – sada su svi tu!

Prvi su im se pridružili profesori, a potom poljoprivrednici i prosvjetni radnici. Ubrzo nakon toga, podršku su dali glumci, sportisti i brojne javne ličnosti. Zajedno, studenti su postavili temelje za demokratsku revoluciju.

Opozicija je to prepoznala i mudro odlučila da djeluje iz pozadine, podržavajući studente, prateći njihov korak. U međuvremenu, podrška studentima počela je pristizati iz cijelog Zapadnog Balkana, dodatno jačajući njihovu borbu.

Od greške do greške

U svojim nervoznim pokušajima da održi popularnost i moć, Vučić posrće od greške do greške. Prvo, raspoređuje nasilnike da remete blokade, s ciljem da zastraši studente i građane. Zatim javno brani vozače koji su kolima udarili na demonstrante koji su blokirali ulice. Ubrzo nakon toga, on mobiliše kriminalce i zaposlene u javnom sektoru da se fizički sukobe sa demonstrantima.

Srbija se u jednom trenutku nalazila na ivici građanskog sukoba punih razmjera. Međutim, svaki potez Vučića vraća mu se kao bumerang, produbljujući gnijev javnosti i šireći podršku pobuni.

Nakon toga, režim pokreće talas hapšenja opozicionih lidera, poslanika, studenata i aktivista širom Srbije. U znak solidarnosti, građani i advokati se brzo organizuju, tražeći puštanje svih pritvorenika. Na kraju, Vučić popušta, a sud nalaže puštanje na slobodu pritvorenih.

U pokušaju da pridobije mlade, Vučić je na javnom servisu nespretno najavio povoljne stambene kredite, što je naišlo na podsmjeh. Slogan „Studenti nisu na prodaju“ brzo je postao jedna od definišućih poruka protesta.

Vučićevi pogrešni koraci su se i dalje nizali kako su ga događaji sustizali. U želji da pokaže podršku mladima, organizovao je veliki skup sa „studentima i mladima“ u najvećoj kongresnoj sali u zemlji. Međutim, slike koje su ubrzo kružile društvenim mrežama otkrile su istinu – među više od 3.000 prisutnih nije bilo mladih. Umjesto toga, publiku su činili zaposleni u javnom sektoru i pojedinci iz raznih djelova Srbije, uglavnom starosti od 35 do 55 godina. Ovaj potez dodatno je razotkrio Vučićevu neutemeljenu popularnost i realnost da nema istinsku podršku među mladima. Situacija je postala još neugodnija kada je Vučić na fotografije koje su kružile odgovorio tvrdnjom da su lažne i generisane od strane vještačke inteligencije.

Nepokolebljivi i odlučni, studenti su brzo organizovali masovni protest u Beogradu koji je okupio preko 100.000 građana. Jasno su stavili do znanja da su njihovi zahtjevi ostali neispunjeni i da će nastaviti da insistiraju na odgovornosti i poštovanju zakona. Njihov primarni zahtjev – procesuiranje odgovornih za urušavanje nadstrešnice u Novom Sadu – doveo je Vučića u nemoguću poziciju. Njegov režim ne može da ispuni ovaj zahtjev, a da ne ugrozi njega i njegove najbliže saradnike.

Pred očima cijelog naroda, Vučić gubi ovu bitku.

Zaključak

Vrijeme je da se međunarodna zajednica umiješa i povuče podršku datu Vučiću. Evropska unija je sada pred jasnim izborom: na jednoj strani su studenti, oličenje demokratskih vrijednosti, a na drugoj je diktator čija vladavina nazaduje Srbiju i ugrožava stabilnost čitavog regiona. Da li je EU spremna da svoju budućnost gradi sa Vučićem, čovjekom koji donosi samo krizu i sukobe? Sa njim na vlasti neće biti mira — ni u Srbiji ni u regionu.

Vučićeva strategija je jasna – stvarajući probleme u Bosni, na Kosovu i u Crnoj Gori, pokušava da skrene pažnju sa domaćih kriza koje ne može da riješi. Ali crta je pređena. Ni njegovi saveznici na Zapadu više ne mogu očekivati ​​ni litijum za evropsku industriju, ni stabilnost u regionu.

Opozicija je predložila mudro rješenje: prelaznu tehničku vladu koja će rješiti srpsku krizu i osigurati slobodne i fer izbore na svim nivoima. Ova prelazna vlada bi takođe oslobodila tužilaštvo od političkih pritisaka, omogućivši procesuiranje odgovornih za smrt 15 ljudi na novosadskoj željezničkoj stanici, kao i rješavanje nerješenih slučajeva korupcije u posljednjih 12 godina. Tek onda – izbori.

Vučićeva politička karijera je završena. On je pao i ostaje da se vidi kako će se to završiti – mirno ili nasilno. Biće bolno svjedočiti njegovim posljednjim pokušajima da manipuliše biračkim tijelom, dodatno podijeli društvo i potencijalno izazove građanski sukob. Ali svaki diktator na kraju doživi isti kraj.

Srbija se nalazi na raskrsnici, a mladi su ti koji je spasavaju. Ovo nije samo ustanak, to je borba za temeljne vrijednosti – demokratiju, vladavinu prava i budućnost utemeljenu na pravdi. Studentski ustanak liči na demokratsku revoluciju, usmjerenu na nenasilne društvene promjene koje bi konačno mogle da dovedu Srbiju u okrilje politički zrelih nacija.

Borba se nastavlja, ali nada ostaje. Srbija danas ima priliku da izgradi društvo dostojno svojih građana, zahvaljujući mladim ljudima koji pokazuju da hrabrost i solidarnost zaista mogu da promijene svijet.

Članci objavljeni u rubrici „Mišljenja“ odražavaju lično mišljenje autora i ne moraju se podudarati sa stavom Centra.