Termin “genocid” je skovao poljski pravnik Rafael Lemkin kako bi njime opisao nacističke sistematske napore za uništenje Jevreja na tlu Evrope, ali i ranije primjere sličnih organizovanih poduhvata koji su za cilj imali uništavanje cijelih grupa ljudi na određenim prostorima. Nakon ovoga je pokrenuta kampanja za pravnom kodifikacijom termina i genocid je poslije nekoliko godina postao dio međunarodnog prava 1946. godine od strane Generalne skupštine Ujedinjenih nacija (A/RES/96-I). Genocid je kodifikovan kao nezavisno krivično djelo u Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida iz 1948. godine (Genocidna konvencija). Konvenciju je ratifikovalo 153 države (do aprila 2022. godine). Međunarodni sud pravde (ICJ) je više puta izjavio da Konvencija utjelovljuje principe koji su dio opšteg običajnog međunarodnog prava.[1]
Sličan termin je skovao španski pravnik Bartolome Clavero, koji je u etnocidu, za razliku od genocida, vidio ne sistematsko uništavanje ljudi u fizičkom smislu, nego uništavanje njihove kulture i identiteta i zamjenu istih.
Iako genetska istraživanja pokazuju da je balkansko poluostrvo, bez obzira na jasne etno-nacionalne granice, genetski prilično izmiješano, kolonijalno upravljanje i okupacije, kao i konkurirajuće nacionalne ideje iz devetnaestog vijeka, učinili su da se etničke i političke granice ne poklapaju. Iz ovog razloga, vijekovima se na prostoru Balkana sprovode različita sistematska pregrupisanja stanovništva. Od invazije Rimljana i Grka na Ilire, preko invazija Avara, Slovena i kasnijih otomanskih osvajanja, sistematski su se smjenjivali pokušaji reprogramiranja identiteta lokalnog stanovništva. Granice imperije i granice uticaja uticale su na formiranje etno-religijskih identiteta.
Drugi svjetski rat je bio vrijeme kada je režim u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj pokušao da etnički homogenizuje stanovništvo Hrvatske. Za ovaj poduhvat, Pavelić je sprovodio tehnike genocida fizičkim istrebljenjem Srba, Jevreja i Roma, ali i etnocida, nasilnom asimilacijom dijela srpskog stanovništva.
Kao što to obično biva, narod nad kojim se izvrši genocid često može biti žrtvom lidera sa autoritarnim i diktatorskim tendencijama. Takvi lideri pribjegavaju veoma lakom i na kratke staze jako efikasnom sredstvu mobilizacije podrške – nacionalizmu hranjenom kolektivnom traumom, potenciranjem osvete i insistiranjem na strahu od ponavljanja zločina.
Ti procesi su se upravo dešavali u jugoslovenskom, tačnije srpskom javnom mnjenju, gdje su se osamdesetih godina, kao pozadina procesa antibirokratske revolucije, hranili ovi resantimanski narativi, koji su trebali da pokrenu ljude na političku reakciju.
Jugoslovenska federacija je u tim narativima prikazana kao nepravedna za najbrojniji srpski narod, pa je režim Slobodana Miloševića posegnuo za njenim preuređivanjem. Trebalo je homogenizovati i konsolidovati srpski politički prostor u Jugoslaviji i tražiti redefinisanje odnosa, ili razdruživanje po etničkim granicama. Ovaj posljednji cilj je ovjekovječen u maksimi da “svi Srbi treba da žive u jednoj državi”. Ovo je podrazumijevalo aneksiju dijela teritorije Hrvatske i potpunu submisiju Crne Gore i Bosne i Hercegovine. U skladu sa četničkom ideologijom opisanoj u pamfletu “Homogena Srbija” njihovog ideologa Stevana Moljevića:
“Srbi, koji su se prvi na Balkanu oprli najezdi Germana sa zapada prema istoku, dobili su time pravo na vodstvo na Balkanu, i oni se toga vodstva neće i ne mogu odreći ni zbog sebe ni zbog Balkana i njegove sudbine. Oni svoju istorijsku misiju moraju ispuniti, a moći će to učiniti samo ako budu okupljeni u homogenoj Srbiji i u okviru Jugoslavije koju će zadahnuti svojim duhom i dati joj svoj pečat. Srbi moraju imati hegemoniju na Balkanu, a da bi imali hegemoniju na Balkanu, moraju prethodno imati hegemoniju u Jugoslaviji”.
Ovo je podrazumijevalo etničku homogenizaciju zbog koje je u bosanskom Podrinju, već tokom Drugog svjetskog rata, pokrenut talas etničkog čišćenja bošnjačkog muslimanskog stanovništva od strane četnika, kolaborantske formacije koja je rat počela kao formalna i zvanična formacija jugoslovenske vlade u egzilu.
U tom smislu je genocid u bosanskom Podrinju iz devedesetih, koji je kulminirao u Srebrenici, samo nastavak posla započetog u Drugom svjetskom ratu. Cijelo nesrpsko stanovništvo sa prostora Podrinja, od Foče do Zvornika, je terorom satjerano u svega par enklava u Goraždu, Žepi i Srebrenici. Pod opsadom u trajanju od tri godine, ovi ljudi su preživljavali zahvaljujući zaštiti oružanih formacija Ujedinjenih nacija.
U julu 1995. godine, već pred sam kraj rata u Bosni i Hercegovini, vojne snage Republike Srpske su krenule u etničko čišćenje stanovništva koje je bilo sklonjeno i opkoljeno na teritoriji opštine Srebrenica. Cilj je bio stvaranje etnički čiste buffer zone na granici sa Srbijom. Po ideologiji srpskog nacionalizma, nije trebalo dozvoliti da Drina opet bude granica među Srbima. Bosna po tom narativu više nije trebala da postoji.
Danas lider bosanskih Srba ponavlja ovaj isti narativ, iako je prilikom dolaska na vlast priznavao genocid u Srebrenici i žestoko kritikovao zločinački režim Mladića i Karadžića. Danas Dodik odbija da sebe identifikuje kao Bosanca i bosanskog Srbina, zahtijevajući da se prema bosanskim Srbima obraća samo kao Srbima, artikulišući na ovaj način ideju nacionalnog integralizma Srba na prostoru bivše Jugoslavije.
Dolaskom Aleksandra Vučića na vlast, u Srbiji je nastavljen prekinuti kontinuitet vladavine Slobodana Miloševića, jer Vučić i njegova partija, zajedno sa Ivicom Dačićem, nasljednikom Miloševića na čelu Socijalističke partije Srbije, predstavljaju politički i ideološki kontinuitet sa genocidnim poduhvatima Srbije devedesetih godina.
Iz ovog razloga Vučićev režim ne želi da prizna genocid, jer je njegova vlada, i vlast u kojoj je bio, bila direktni saučesnik ovog ratnog zločina. Osim toga, postoji još jedna praktična strana ovog nepriznavanja genocida i pritisaka i resursa koje Srbija ulaže da spriječi izglasavanje rezolucije na Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija, a to je očuvanje vlasti autoritarnog Vučićevog režima. Ulažući u nastavak antizapadnog revizionističkog narativa koji se hrani resantimanom koji je sveprisutan u srpskom javnom mnjenju, Vučić sebi obezbjeđuje bazu razočaranih kojima hrani svoje uspjehe na izborima. Ovo radi svaki autoritarizam od Putinovog, preko Orbanovog i Erdoganovog, do Vučićevog.
Da je prava i pravde i demokratske svijesti u Srbiji, ona bi sama bila sponzor ove rezolucije u UN-u, zajedno sa Republikom Srpskom i Bosnom i Hercegovinom.
[1] https://www.un.org/en/genocideprevention/genocide.shtml
Članci objavljeni u rubrici „Mišljenja“ odražavaju lično mišljenje autora i ne moraju se podudarati sa stavom Centra.
Lubomir Filipovič.
Crnogorski politikolog
