Raporti “Liria në botë” nga Freedom House për vitin 2024 paraqet një pasqyrë gjithëpërfshirëse të gjendjes së lirisë në të gjithë globin, duke shënuar vitin e 18-të radhazi të rënies së lirisë globale. Mes konflikteve të armatosura që shkaktojnë vuajtje të rënda, zgjedhjet e manipuluara kanë qenë kontribuesit kryesorë në erozionin e lirisë në mbarë botën. Michael J. Abramovitz, President i Freedom House, vuri në dukje një regres të madh në lirinë globale gjatë vitit 2023, duke paralajmëruar se nëse shoqëritë demokratike nuk arrijnë t’i adresojnë këto sfida, një shumicë dërrmuese e popullsisë globale do të privohet nga liritë themelore në vitet e ardhshme, duke ndikuar përfundimisht në paqen, prosperitetin, sigurinë dhe lirinë globale.
Në Ballkanin Perëndimor, raporti përmbledh statusin e lirive politike dhe civile të gjashtë vendeve, të gjitha të kategorizuara brenda zonës “pjesërisht të lira”, megjithëse me pabarazi të dukshme. Serbia, për shembull, vazhdon rënien e saj disavjeçare, duke kundërshtuar ashpër Malin e Zi, i cili shumë shpejt mund të klasifikohet si i lirë. Ky vlerësim rajonal nënvizon peizazhin e nuancuar të lirisë në Ballkan, ku dinamikat politike dhe shoqërore të secilit vend kontribuojnë në pozicionin e tyre individual.
Raporti i Serbisë është veçanërisht alarmues, pasi vendi ka ruajtur statusin e tij si një nga kombet me rënien më të madhe të lirive demokratike gjatë dekadës së fundit. Kjo rënie e vendos Serbinë në një grup shqetësues krahas Bosnje-Hercegovinës, Hungarisë, Rusisë, Turqisë dhe Polonisë, ku erozioni i parimeve demokratike ka qenë veçanërisht i theksuar. Partia Progresive Serbe (SNS) në pushtet është identifikuar si një aktor kyç në këtë regresion, me një qasje sistematike drejt shkeljes së të drejtave politike dhe lirive civile. Taktikat e SNS kanë përfshirë ushtrimin e presionit ndaj mediave të pavarura, mbytjen e opozitës politike dhe kufizimin e aktiviteteve të organizatave të shoqërisë civile, duke sjellë kështu një hapësirë demokratike gjithnjë e më të kufizuar. Mjegullimi i linjave midis aparatit shtetëror dhe partisë SNS në pushtet, i shoqëruar me këto shqetësime të theksuara, tregon një prirje shqetësuese drejt konsolidimit të pushtetit dhe shtypjes së disidencës.
Raporti i Freedom House fillon vlerësimin e tij për liritë politike dhe të drejtat civile të Serbisë në vitin 2023 me një shqyrtim kritik të faktorëve të shumtë që kontribuojnë në rënien e shëndetit demokratik të vendit. Manipulimet zgjedhore, sulmet ndaj kritikëve të regjimit, korrupsioni, propaganda e përhapur nga shteti dhe presionet ndaj mediave janë theksuar si çështje të rëndësishme. Për më tepër, minimi i pavarësisë së gjyqësorit dhe mungesa e transparencës në operacionet qeveritare janë vënë në dukje si faktorë vendimtarë që kanë njollosur reputacionin demokratik të Serbisë.
Në një kuptim më të qartë, Mali i Zi spikat në rajon, duke iu afruar afër pragut për t’u konsideruar një vend i lirë. Pavarësisht nga ky pozicion i lavdërueshëm, raporti thekson kufizimet në pjesëmarrjen dhe ndikimin kuptimplotë të qytetarëve në konsultimet publike mbi legjislacionin dhe reformat e politikave. Çështje të tilla si planifikimi buxhetor i paarritshëm dhe mungesa e transparencës në kontratat qeveritare vazhdojnë, duke nënvizuar fushat ku përmirësimi është i nevojshëm për të realizuar plotësisht parimet demokratike.
Bosnje-Hercegovina mbetet e zhytur në një sistem politik jofunksional të rrënjosur thellë, duke e vendosur atë në fund të listës evropiane për sa i përket ndikimit të funksionalitetit politik në të drejtat e njeriut, liritë civile dhe pjesëmarrjen politike. Ndërhyrja e Përfaqësueses së Lartë në formimin e qeverisë së njësisë ka përkeqësuar më tej deficitet demokratike të vendit, duke ngritur pikëpyetje serioze për aftësinë e qytetarëve për të zgjedhur lirisht drejtuesit e tyre dhe legjitimitetin e transferimit të pushtetit, një aspekt themelor i qeverisjes demokratike.
Shqipëria ka treguar progres, veçanërisht në procesin e verifikimit të gjyqësorit, duke rritur luftën kundër korrupsionit dhe duke përmirësuar aksesin e qytetarëve në drejtësi. Pavarësisht këtyre përparimeve, çështjet e transparencës dhe mosfunksionimet e qeverisjes mbeten shqetësime urgjente. Zhvillimi i zgjedhjeve vendore është kritikuar për mos nxitjen e një mjedisi të favorshëm për procese të lira dhe të ndershme zgjedhore. Megjithatë, Shqipëria ka bërë hapa përpara në ri-angazhimin e qytetarëve në proceset demokratike dhe respektimin e angazhimeve të reformës së BE-së.
Në Kosovë, përkundër një viti sfidues të shënuar me dhunë të shtuar në komunat veriore, është pranuar progresi në të drejtat e njeriut dhe liritë civile. Përparimet në proceset politike, pjesëmarrja e qytetarëve dhe një shoqëri civile e gjallë reflektojnë hapa pozitivë. Megjithatë, shqetësimet për lirinë e medias dhe sigurinë e gazetarëve vazhdojnë, edhe pse është bërë përparim i rëndësishëm në mbrojtjen e të drejtave të pakicave dhe të drejtavefetare, duke e pozicionuar Kosovën si lider në disa shtylla demokratike brenda Ballkanit Perëndimor.
Maqedonia e Veriut, si fqinjët e saj, mbetet në kategorinë “pjesërisht e lirë”, por ushqen shpresa të rëndësishme për një demokraci më të fortë dhe mbrojtje të zgjeruar të lirive civile, veçanërisht pas ndryshimit të qeverisë në 2017. Pavarësisht një viti të turbullt, kishte pritshmëri që qeveria të shfrytëzonte proceset demokratike për t’i vendosur individët para përgjegjësisë dhe për ta çuar vendin drejt një shteti më demokratik dhe më të lirë. Megjithatë, shqetësimet për ndryshimet ligjore dhe rastet e pazgjidhura të korrupsionit nga e kaluara i kanë zbehur këto pritshmëri, duke nënvizuar nevojën për ndryshime të rëndësishme politike për të nxitur një mjedis më demokratik.
Ndërsa Ballkani Perëndimor përpiqet të ecë drejt integrimit në Bashkimin Evropian, një rrugë e mbushur me premtime dhe kompleksitet, rëndësia e angazhimit të palëkundur ndaj reformave demokratike dhe sundimit të ligjit bëhet gjithnjë e më parësore. Raporti i pritshëm i Freedom House për “Kombet në tranzit”, që pritet deri në fund të muajit, do të ofrojë një mundësi të mëtejshme për t’u thelluar në gjendjen e çështjeve rajonale, duke ofruar një lente kritike përmes së cilës do të vlerësohet progresi dhe pengesat për të gjithë rajonin.
***
Duhet theksuar se përsëritjet e rezultateve të raportit të Freedom House për “Lirinsë në botë”, veçanërisht në lidhje me Malin e Zi dhe homologët e tij rajonalë, kanë treguar një rënie të dukshme të ashpërsisë analitike. Nuk mund të mos vërehet një model përsëritjeje dhe një letargji e theksuar në qasjen e studiuesve, shoqëruar me një paragjykim të pashpjegueshëm që në fund rrezikon të minojë besueshmërinë e raportit. Të meta të tilla sjellin një portretizim të gabuar të kombeve të Ballkanit Perëndimor që shpesh ndryshon nga realitetet në terren, duke ngritur pikëpyetje në lidhje me tërësinë dhe paanshmërinë e këtyre vlerësimeve.
Trajtimi që raporti i bën disa figurave dhe partive të rëndësishme politike, evidentimit të pabarabartë të ndikimeve të jashtme dhe krimit të organizuar, përqendrimi joproporcional në disa aktorë ndaj të tjerëve, mospërfshirja e ngjarjeve kritike, si kërcënimet me të cilat përballet Kryeprokurori i Posaçëm, dhe një shqyrtim i dobët i lirive të medias, lirivr akademike dhe atyre fetare, të gjitha kanë kontribuar në prezantimin e një narrative që duket pjesërisht e shkëputur nga realiteti kompleks në Mal të Zi dhe në rajon.
