Censusi/ Regjistrimi i popullsisë si një spektakël politik
Në Mal të Zi, situata socio-politike pritet të përkeqësohet më tej. Dhe shkak për këtë nuk është vetëm mungesa gati tre mujore e Qeverisë së re derisa kabineti teknik vazhdon punën. Kësaj radhe, kriza politike u shkaktua nga një ngjarje thjesht teknike, statistikore – regjistrimi i popullsisë dhe banesave, i cili ishte planifikuar për 1-15 nëntor, përpara se të shtyhej për një muaj.
Regjistrimi i popullsisë në shumicën e vendeve evropiane është, para së gjithash, një mjet i dobishëm dhe i rëndësishëm për të pasur një këndvështrim për të ardhmen në të gjitha fushat e jetës së vendit dhe për të kuptuar çështjet e sotme. Por në Mal të Zi, regjistrimi i popullsisë është kthyer në një spektakël politik që kërcënon të ndajë sipas vijave etnike vendin, i cili deri vonë konsiderohej model i tolerancës në marrëdhëniet ndëretnike dhe ndërfetare.
Si përkujtim, sipas legjislacionit kombëtar, regjistrimet do të kryhen çdo 10 vjet. I fundit u mbajt në vitin 2011. Sipas atij regjistrimi, 44% e popullsisë përbëhej nga malazezë, 28% – serbë, 6% – boshnjakë, 5% – shqiptarë dhe pjesa tjetër – romë, myslimanë, jugosllavë dhe egjiptianë. Regjistrimi i ardhshëm duhej të bëhej në vitin 2020, por ai u ndërpre nga pandemia Covid. Menjëherë pas anulimit të tij, qeveria e re pro-serbe filloi përgatitjet për regjistrimin e popullsisë, i cili në fillim të vitit 2023 u shndërrua nga një ngjarje statistikore në një projekt politik. Rolin kryesor në këtë transformim e kanë luajtur dhe e kanë partitë dhe lëvizjet pro-serbe dhe proruse të Malit të Zi, të mbledhura rreth koalicionit Për Ardhmërinë e Malit të Zi, pasardhës i Frontit Demokratik.
Pyetësori ka pothuajse 80 pyetje, por tre prej tyre – mbi përkatësinë etnike dhe fetare, si dhe gjuhën – kanë qenë në qendër të konfrontimit politik. Domethënë, në epiqendrën e një ngjarjeje rutinë statistikore u vendos një problem thjesht politik – nëse identiteti malazez do të ruhet apo do të shkatërrohet gradualisht dhe me kalimin e kohës kjo do të sjellë ndryshimin e sistemit kushtetues të vendit. Për të arritur këtë qëllim, filloi i ashtuquajturi “Serbizimi” i vendit. Ky term përdoret nga studiuesit politikë dhe mediat rajonale për të identifikuar përpjekjet për të rritur artificialisht numrin e popullsisë serbe dhe përhapjen e narrativave të “botës Serbe” në Mal të Zi.
Pak statistikë
Në vitin 2017, Organizata Ndërkombëtare për Standardizim ndau gjuhën malazeze nga ajo serbe dhe i dha gjeokodin përkatës – ISO 3166-2:ME. Por edhe sot, gjuha malazeze nuk është bërë një gjuhë e vërtetë shtetërore. Në të vërtetë, gjuha malazeze është shumë i ngjashëm me serbishten dhe kroatishten, por vetëm serbët i lejojnë vetes fjalë nënçmuese që tallen me këtë gjuhë.
Sipas të dhënave të postuara nga Qendra për Demokraci dhe të Drejtat e Njeriut (CEDEM), 48.6% e të anketuarve në Mal të Zi thonë se flasin serbisht (+6% krahasuar me të dhënat e anketës 2011), ndërsa 36% (numri nuk ka ndryshuar) flasin gjuhën malazeze, dhe 2.6% (-4%) – gjuhën boshnjake.
Preferencat konfesionale të qytetarëve malazezë tregojnë një nivel të lartë besimi (80-89%) ndaj Kishës Ortodokse Serbe (disa vite më parë ajo ndryshoi disi emrin për t’u bërë Dioqeza Malazeze-Bregore e Kishës Ortodokse Serbe). Kjo është mjaft e kuptueshme – praktikisht nuk ka asnjë kishë tjetër ortodokse në vend, pasi kisha ortodokse malazeze ende nuk është njohur si kanonike dhe ka pak mbështetje (rreth 10%). KOS (Qendra e Operacioneve të Sigurisë), me mbështetjen e autoriteteve serbe, u bë jo vetëm një forcë shpirtërore me ndikim, por edhe një mjet i fuqishëm politik në Ballkanin Perëndimor.
Situata e vetëidentifikimit etnik të qytetarëve të vendit është disi më e mirë. Të dhënat e Qendrës tregojnë se shumica i referohen vetes si malazezë: 46.2% (+2% krahasuar me të dhënat e vitit 2011), ndërsa 32.8% (+4%) i referohen vetes si serbë, 7.7% (+1%) – si boshnjakë, dhe 5.1% (i pandryshuar) – si shqiptarë dhe të tjerë.
A është qëllimi i vërtetë i regjistrimit të popullsisë “Serbizimi” i Malit të Zi?
Pjesa më e madhe e serbëve malazezë jetojnë në veri dhe në disa zona bregdetare. Kjo krijon, hipotetikisht, kushte të favorshme për formimin e dy entiteteve (malazez dhe serb, sipas shembullit të B&H) ose një Bashkësi të Komunave Serbe (ashtu siç është planifikuar në Kosovë), që do të kërcënojë pavarësinë dhe integritetin e Malit të Zi.
Forcat politike që janë të interesuara për një skenar të tillë kanë nisur “serbizimin” e shoqërisë me qëllim të asimilimit të malazezëve në vendin e tyre. Ish-lideri i Frontit Demokratik pro-serb dhe pro-rus, M. Lekiq, foli hapur për këtë: ai bëri thirrje për të treguar se “ne Serbët jemi më shumë se të tjerët”, si dhe gjithashtu t’i referohen vetes gjatë regjistrimit si serbë, përkrahës të Kishës Ortodokse Serbe, të cilët flasin serbisht. As më shumë, as më pak., Ky është qartë presion mbi pjesëmarrësit e ardhshëm të regjistrimit dhe një përpjekje për të cenuar lirinë e shprehjes.
KOS gjithashtu iu bashkua përpjekjeve për të “Serbizuar” malazezët. Për shembull, kohët e fundit Patriarku i Kishës Ortodokse Serbe, Porfirije, i shoqëruar nga liderët e disa partive të djathta nacionaliste serbe, vizitoi Malin e Zi. Në një prej predikimeve të tij, ai u bëri thirrje besimtarëve që t’i referohen vetes si serbë. Gjë që siç pritej shkaktoi një valë kritikash të ashpra nga ana e forcave patriotike malazeze.
Mosmarrëveshja diplomatike midis Malit të Zi dhe Kroacisë u shpalos mbi tabelat e vërejtura në pjesën jugore të vendit dhe në zonat pranë kufirit kroat. Mbi to janë paraqitur studiues kroatë të shekujve 18 dhe 19, B. Bogisic dhe R. Boskovic, të shoqëruar me një mbishkrim provokues – “Krenar që jam serb”. Sigurisht që kjo shkaktoi pakënaqësi në Zagreb.
Sot, qytetet malazeze duken sikur janë në prag të zgjedhjeve të tjera – ato janë të mbushura me billborde që u bëjnë thirrje qytetarëve që t’i referohen vetes si serbë gjatë regjistrimit.
Opozita i quan veprime të tilla të kundërshtarëve të Malit të Zi si “inxhinieri etnike”, domethënë një ndryshim në shkallë të gjerë dhe artificial i përbërjes etnike të vendit. Është e vështirë të mos pajtohesh me këtë.
Probleme me regjistrimin e popullsisë në Mal të Zi
Është e qartë se në një situatë kaq të tensionuar socio-politike dhe mediatike ka të gjitha arsyet për të dyshuar në rezultatet objektive të regjistrimit. Në të vërtetë, ajo nuk mbahet nën kërcënimin e armëve ruse, siç ishte në Krimenë dhe Donbasin e pushtuar përkohësisht. Por presioni ideologjik dhe mediatik mbi malazezët etnikë është mjaft i fuqishëm, i shoqëruar nga një ndarje e thelluar e shoqërisë sipas linjave politike, fetare dhe etnike.
Pyetje ka edhe për mekanizmin e regjistrimit si të tillë. Në veçanti: si dhe kush do të kryejë sondazhe jashtë vendit; sa mirë janë të përgatitur 4500 personeli që do të kryejë anketën në Mal të Zi, shumica e të cilëve janë studentë dhe qytetarë të papunë; a është qeveria e re në gjendje të sigurojë sigurinë e procesit të regjistrimit dhe logjistikës; pse nuk ka përkthim në gjuhën shqipe të pyetjeve të sondazheve, për të cilat pakica shqiptare këmbëngul; dhe shumë çështje të tjera. Disa sociologë ngrenë pyetje në lidhje me metodologjinë e përgatitjes, kryerjes dhe përpunimit të rezultateve të regjistrimit.
Një javë para fillimit të planifikuar të regjistrimit, janë hartuar propozimet për përbërjen e Qeverisë së re, të cilat duhet të shqyrtohen në Kuvend gjatë kësaj jave. Në rast votimi pozitiv, do të nisë transferimi i pushtetit në organet ekzekutive të të gjitha niveleve. Është e natyrshme që procesi mund të ketë një ndikim negativ në regjistrimin aktual dhe përpunimin e rezultateve të tij, duke komplikuar çështjet teknike dhe organizative.
Acarimi i situatës socio-politike përpara regjistrimit, si dhe problemet teknike të përmendura, u dhanë arsye partive opozitare dhe këshillave kombëtare të shqiptarëve, boshnjakëve, romëve dhe kroatëve për të paraqitur një propozim për shtyrjen e regjistrimit për tre në gjashtë muaj – deri në zgjidhjen e problemeve dhe normalizimin e situatës në vend. Më 18 tetor, Parlamenti Evropian u shpreh gjithashtu në favor të shtyrjes së regjistrimit për disa kohë deri në stabilizimin e situatës, gjë që do të lejojë kryerjen e tij në përputhje me kërkesat e BE-së dhe standardet ndërkombëtare.
Katër parti opozitare u bënë thirrje mbështetësve të tyre dhe qytetarëve malazezë të bojkotojnë regjistrimin e nëntorit dhe i ofruan qeverisë ta shtyjë atë deri në pranverën e ardhshme. Sipas vlerësimeve të disa ekspertëve, deri në 10-15% e popullsisë mund t’i bashkohet bojkotit. Dhe atëherë rezultatet e regjistrimit nuk mund të njihen si objektive dhe pasqyruese të pasqyrës reale të popullsisë malazeze. Atëherë gati 5 milionë euro do të shkojnë dëm.
Kështu, kryerja e një regjistrimi të Malit të Zi në nëntor 2023 do të ishte jopraktike për arsyet e mëposhtme:
- situata e paqëndrueshme politike dhe kërcënimi i ndarjes politike, etnike dhe konfesionale të shoqërisë malazeze;
- fushata mediatike dhe ideologjike nisi disa forca politike, të cilat me mbështetje nga jashtë, po përpiqen të ndryshojnë identitetin malazez, gjë që do të kërcënojë sistemin ekzistues kushtetues;
- një sërë çështjesh teknike dhe metodologjike të kryerjes së regjistrimit;
- në rast të një përpjekjeje “të suksesshme” të operacionit të parë inxhinierik etnik në rajon për të ndryshuar identitetin kombëtar të popullsisë, ai do të bëhet “popullor” diku tjetër dhe do të çojë në vullnetin e forcave të tjera për ta përsëritur atë.
Shtyrja e regjistrimit për një muaj ndoshta nuk do të ndikojë ndjeshëm në proces, pasi kjo periudhë është shumë e kufizuar për të normalizuar plotësisht situatën socio-politike në Mal të Zi.
