U Crnoj Gori, jednoj od najmanjih država u Evropi, sa oko 625.000 stanovnika, postoje dvije pravoslavne crkve – Crnogorska pravoslavna crkva (u daljem tekstu: CPC) i Crnogorsko-primorska eparhija Srpske pravoslavne crkve (u daljem tekstu SPC). Njihovi parohijani su 74-75% stanovništva zemlje, od kojih su većina pristalice Srpske pravoslavne crkve.
Razlika između dvije pravoslavne crkve nije toliko čisto bogoslovska, ne samo u nazivu i broju parohijana, koliko politička, u odnosu prema Crnoj Gori i svemu crnogorskom. Ako Crnogorska pravoslavna crkva brani nezavisnost Crne Gore i nacionalni identitet Crnogoraca, Srpska pravoslavna crkva ne podržava nezavisnost Crne Gore i Crnogoraca, negirajući njihovo postojanje kao poseban narod. Za to, uz podršku i pomoć Ruske pravoslavne crkve, ulaže mnogo energije i novca u promovisanje ideja „srpskog sveta“, čija je osnovna ideja ujedinjenje svih Srba zemalja regiona i proširiti srpske granice, što je još u 19. veku formulisao Ilija Garašanin, srpski političar, jedan od prvih velikosrpskih ideologa. Upravo je on formulisao koncept “Velike Srbije”, za koji danas u ovoj ili onoj meri lobiraju Srpska pravoslavna crkva, Akademija nauka i umetnosti Srbije i desni i nacionalistički srpski političari.
CPC postoji samostalno od sredine 16. vijeka, kada je država bila teokratska zemlja – Kneževina-episkopija Crna Gora, na čijem čelu su bili episkopi, odnosno kneževi-episkopi. Dana 13. jula 1878. godine na Berlinskom kongresu Kraljevina Crna Gora je priznata kao 26. suverena država na svijetu, sa svim atributima moći – zastavom, Skupštinom, vojskom, kao i svojim nacionalnom crkvom. Ali postojanje nezavisne Crne Gore nije odgovaralo zvaničnom Beogradu i crnogorska Skupština je u novembru 1918. godine, zalaganjem prosrpskih poslanika i SPC, proglasila ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Nakon nekog vremena, CPC je, kao i nekoliko drugih pravoslavnih crkava, “ugurana” u SPC, koja ju je obnovila u modernom obliku. I pored takvog međunarodnog sastava, Srpska pravoslavna crkva je ostala jedan od glavnih mehanizama velike državnosti u regionu, ne definirajući, kao i ranije, crnogorski narod i njegovu crkvu.
CPC je obnovljena tek 1993. godine, ali se čak i sada smatra nekanonskom i samoproglašenom. Prije svega, dvije utjecajne pravoslavne crkve – Ruska pravoslavna crkva i Srpska pravoslavna crkva ne dozvoljavaju da se ova situacija promijeni. Međutim, Crnogorska pravoslavna crkva održava odnose sa Pravoslavnom crkvom Ukrajine, Hrvatskom, Makedonskom i nekoliko drugih pravoslavnih crkava. Crnogorska crkva je kroz svoju istoriju podržavala ideju o nezavisnosti Crne Gore od Srbije, što se dogodilo 2006. godine. I odmah je počela nova etapa konfrontacije dvije pravoslavne crkve, a na dnevni red je došlo pitanje stvaranja legitimne i patriotske crnogorske crkve i ograničavanja uticaja Srpske pravoslavne crkve u obnovljenoj državi.
Prvi lideri nezavisne Crne Gore – M. Đukanović i R. Krivokapić, shvatili su potrebu za stvaranjem nacionalne crkve u tako religioznoj državi kao što je Crna Gora, koja bi mogla zaštititi obnovljenu državnost i njene građane od uticaja velikih sila SPC. Ali nisu mogli odmah da počnu da deluju u tom pravcu, pošto su više od 90% pravoslavnih vernika bili parohijani SPC i nisu prihvatili namere Vlade da legalizuje CPC. Postojala je i bojazan od zaoštravanja unutrašnje političke situacije, sve do masovnih protesta crnogorskih Srba. Vlasti su u to vreme postepeno počele da preduzimaju korake u cilju ograničavanja uticaja SPC na unutrašnju politiku i njeno anticrnogorsko delovanje. Počeli su radni sastanci sa predstavnicima Crnogorske pravoslavne crkve, pružena joj je finansijska podrška i izvršena postepena demontaža bespravno izgrađenih objekata, uključujući i vjerske koji pripadaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi. U međuvremenu, crnogorski lideri, koji su podržavali obnovu Crnogorske crkve i pružali pomoć ovom procesu, postepeno su gubili vodeće pozicije u državi i nisu imali vremena da ga završe. Od 2020. godine Vladu Crne Gore predvode probeogradski političari koji podržavaju Srpsku pravoslavnu crkvu.
Postoji mogućnost da pod pritiskom prosrpskih snaga predvođenih Srpskom pravoslavnom crkvom, uz podršku zvanične Moskve i Beograda, dođe do usporavanja evropskih integracija i reformi zemlje, pa čak i pokušaja istupanja iz NATO-a.
Situacija se promijenila 2023. godine, kada su predsjednik države i kandidat za mjesto premijera postali pripadnici Srpske pravoslavne crkve, što je doprinijelo njihovoj pobjedi na izborima – Jakov Milatović (novoizabrani predsjednik države) i Milojko Spajić (dobio mandat za formiranje nove vlade). Došlo je vrijeme za vraćanje dugova. Pristalice SPC su već uspjele učiniti mnogo na jačanju pozicija SPC u Crnoj Gori. Zakon o slobodi vjeroispovijesti, koji su 2019. godine pripremile procrnogorske snage i koji je usvojila Skupština, izmijenjen je u njenu korist. Osnovni cilj Zakona bio je da se oslabi uticaj pravoslavne crkve na političke procese u zemlji, da se odvoji od države, da se reguliše imovinska prava i da se crkva uvede u postojeće pravno polje. Ovaj zakon je odmah postao predmet napada srpskog i ruskog pravoslavlja, prosrpskih snaga, koji su započeli pritisak na ulici. Zakon je promijenjen, iz njega su uklonjeni članci koji su izazvali nezadovoljstvo anticrnogorskih snaga. Neočekivano, 2022. godine, premijer Dritan Abazović potpisao je takozvani Temeljni sporazum sa Srpskom pravoslavnom crkvom, koji joj garantuje vlasništvo nad većinom vjerskih objekata, a uz to daje de facto status eksteritorijalnosti, odnosno svega što je Srpska pravoslavna crkva tražila od prethodne vlasti i to je bilo izuzetno negativno percipirano od strane etničkih Crnogoraca. Dva spomenuta dokumenta postala su izvjesna prijetnja za postojanje crnogorskog identiteta i crnogorske državnosti.
Danas je SPC prava moćna politička snaga, lobista za Veliku Srbiju i „srpski svet“. Njen uticaj i politika nisu u potpunosti povezani sa evropskim razvojem Crne Gore i usmjereni su na promjenu nezavisnosti države. Procrnogorske snage i Crnogorska pravoslavna crkva do sada nisu uspjele da otrgnu lokalno pravoslavlje od srpske dominacije, a proces oživljavanja nacionalne pravoslavne crkve je zapravo obustavljen. Teško je reći za koji period. Mnogo će zavisiti od novog sastava Vlade i pravca djelovanja Skupštine Crne Gore.
