Në Malin e Zi, një nga vendet më të vogla të Evropës me një popullsi prej afro 625,000 banorësh, ekzistojnë dy kisha ortodokse – Kisha Ortodokse Malazeze (në tekstin e mëtejmë KOM) dhe Mitropolia e Malit të Zi dhe Bregdeti i Kishës Ortodokse Serbe (në tekstin e mëtejmë KOS). Rreth 74-75% e popullsisë së vendit janë famullitë e tyre, shumica e të cilëve janë pjesë e Kishës Ortodokse Serbe.
Dallimi midis dy kishave nuk është aq shumë teologjik, por politik. Domethënë qëndrimi ndaj kombit të Malit të Zi dhe ndaj çdo gjëje malazeze në përgjithësi. Nëse KOM-i qëndron përkrah pavarësisë së vendit dhe promovon identitetin kombëtar të malazezëve, KOS-i qëndron kundër një pavarësie të tillë, duke sfiduar vetë ekzistencën e kombit malazez. Për këtë qëllim, me mbështetjen dhe ndihmën e Kishës Ortodokse Ruse, ata investojnë shumë energji dhe para në promovimin e ideve të “botës serbe”, ideja kryesore e të cilit është bashkimi i të gjithë serbëve në vendet e rajonit dhe zgjerimi i kufijve serbë. Koncepti u formua nga Ilija Garasanin, një politikan serb, në shekullin e 19-të. Ky koncept tani po lobohet në një shkallë apo në një tjetër nga Kisha Ortodokse Serbe, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Serbisë dhe politikanë nacionalistë të djathtë Serbë.
KOM-i është i pavarur që nga shekulli i 16-të, kur vendi ishte një shtet teokratik – Principata-peshkopata e Malit të Zi, e kryesuar nga princër-peshkopët. Më 13 korrik 1878, në Kongresin e Berlinit, Mbretëria e Malit të Zi u njoh si shteti i 26-të sovran në botë, me të gjitha atributet përkatëse të pushtetit, duke përfshirë një flamur, një parlament (Skupstyna), një ushtri, si dhe kishën e vet kombëtare. Por shfaqja e një Mali të Zi të pavarur e shqetësoi Beogradin, kështu që në nëntor 1918, Kuvendi malazez, për shkak të përpjekjeve të deputetëve pro-serbë dhe KOS-it, shpalli bashkimin e Malit të Zi me Serbinë. Pas një kohe, KOM-i, si disa kisha të tjera ortodokse, u “shtrydhën” në KOS, gjë që e rivitalizoi atë në formën që po e shohim sot. Me gjithë përbërjen e tillë të larmishme, kisha mbeti një nga mekanizmat kryesorë të promovimit të ideve të Serbisë së Madhe në rajon, duke refuzuar të njohë kombin malazez dhe kishën e tij.
KOM-i u rivendos vetëm në vitin 1993, por edhe tani konsiderohet jokanonike dhe e vetëshpallur. Kryesisht janë dy kishat ortodokse me ndikim – Kisha Ortodokse Ruse dhe Kisha Ortodokse Serbe – që pengojnë të gjitha përpjekjet për të ndryshuar situatën. Megjithatë, KOM mban marrëdhënie me Kishën Ortodokse të Ukrainës, kroate, maqedonase dhe disa kisha të tjera ortodokse. KOM-ja gjatë gjithë historisë së saj ka mbështetur idenë e pavarësisë së Malit të Zi nga Serbia, e cila përfundimisht u arrit në vitin 2006. Kjo çoi menjëherë në një fazë të re të përballjes fetar, pasi çështja e krijimit të një kishe legjitime dhe patriotike malazeze dhe kufizimi i ndikimit të KOS-it në shtetin e rivendosur ishte në rendin e ditës.
Udhëheqësit e parë të Malit të Zi të pavarur – M. Gjukanoviç dhe R. Krivokapiç, e kuptuan nevojën për të ngritur një kishë kombëtare në një vend kaq fetar si Mali i Zi, e cila do të mund të mbronte shtetësinë e rivendosur dhe popullin e tij nga ndikimi i Serbisë së Madhe të KOS-it. . Por ata nuk mund të fillonin menjëherë të lëviznin në këtë drejtim, pasi më shumë se 90% e besimtarëve ortodoksë ishin famullitarë të KOS-it dhe refuzuan të pranonin synimet e Qeverisë për legalizimin e MOCC. Ekzistonte edhe frika e një përkeqësimi të situatës së brendshme politike, deri në protesta masive që serbët malazezë mund të ngrinin. Autoritetet e asaj kohe filluan të ndërmarrin hapa gradualë që synonin të kufizonin ndikimin e KOS-it në politikën e brendshme dhe të frenonin fushatat e saj antimalazeze. Qeveria mbajti takime me përfaqësuesit e kishës ortodokse malazeze, i dha mbështetje financiare kishës dhe filloi të çmontojë objektet e ndërtuara ilegalisht, duke përfshirë edhe ato fetare që i përkasin kishës ortodokse serbe. Megjithatë, me kalimin e kohës, krerët malazezë, të cilët mbështetën restaurimin e kishës malazeze dhe dhanë ndihmë për këtë qëllim, gradualisht humbën pozitat e tyre drejtuese dhe nuk arritën ta përfundojnë procesin. Që nga viti 2020, Qeveria e Malit të Zi drejtohet nga politikanë pro Beogradit që mbështesin Kishën Ortodokse Serbe.
Ekziston mundësia që nën presionin e forcave pro-serbe të udhëhequra nga Kisha Ortodokse Serbe, e mbështetur nga Moska dhe Beogradi, vendi mund të përballet me një ngadalësim të integrimit dhe reformës në BE, madje edhe një përpjekje për ta tërhequr atë nga NATO.
Për më tepër, në vitin 2023, një mbështetës i shquar i Kishës Ortodokse Serbe, Jakov Milatoviq, u bë president i vendit, ndërsa një tjetër përkrahës i KOS-it, Milojko Spajiç, është kryeministër i mundshëm. Duhet theksuar se KOS në fakt ka bërë shumë për t’i ndihmuar dy politikanët të fitojnë mbështetjen e publikut. Tashmë, mesa duket ka ardhur koha që dy zyrtarët të paguajnë detyrimet. Ligji për Lirinë e Fesë, i hartuar në vitin 2019 nga forcat pro-malazeze dhe i miratuar nga Kuvendi i Shtetit, u ndryshua në favor të KOS-it. Qëllimi kryesor i ligjit fillimisht ishte dobësimi i ndikimit të KOS-it në proceset politike, shkëputja e saj nga qeveria, rregullimi i të drejtave pronësore dhe futja e kishës në fushën ekzistuese ligjore. Ky ligj u bë menjëherë cak i sulmeve nga ortodoksia serbe dhe ruse, si dhe nga të gjitha forcat proserbe, të cilat filluan të ushtrojnë presion mbi qeverinë përmes protestave në rrugë. Kështu që tani ligji është ndryshuar për të përjashtuar pikërisht nenet që kanë shkaktuar pakënaqësi të forcave antimalazeze. Gjithashtu, krejt papritur, në vitin 2022, kryeministri Dritan Abazovic nënshkroi të ashtuquajturën Marrëveshje Themelore me Kishën Ortodokse Serbe, duke siguruar që KOS-i të mbajë pronësinë e shumicës së objekteve fetare, dhe përveç kësaj, t’i japë kishës de fakto statusin e “ekstraterritorialitetit”. Domethënë, KOS-i siguroi gjithçka që kishte kërkuar të arrinte nga qeveria e mëparshme dhe kjo u perceptua jashtëzakonisht negativisht nga malazezët etnikë. Dy dokumentet në fakt paraqesin një kërcënim të caktuar për vetë ekzistencën e Malit të Zi dhe shtetësisë.
Sot, KOS-i mbetet një forcë politike jashtëzakonisht e fuqishme, lobuese për Serbinë e Madhe dhe “botën serbe”. Ndikimi dhe politikat e saj nuk janë tërësisht në përputhje me kursin e zhvillimit evropian të Malit të Zi dhe synojnë ndryshimin e politikës së pavarësisë së shtetit. Forcat pro-malazeze dhe KOM-i deri më tani nuk kanë arritur të heqin ortodoksinë vendase nga dominimi serb dhe procesi i ringjalljes së Kishës Ortodokse Kombëtare në fakt është pezulluar. Është e vështirë të thuhet se sa do të zgjasë kjo. Shumë do të varet nga përbërja e re e Qeverisë së re dhe agjenda e Kuvendit Kombëtar.
