Berlinski proces u eri Trampovog povratka – Balša Božović

Slika 1: Šest država Zapadnog Balkana

Kontekst

Srbija je od 2011. ubrzala usvajanje dokumenata i politika kojima oblikuje svoj regionalni pristup. Projekat „Srpski svet“, koji podsjeća na ruski „Ruski mir“, oživljava srpsko pitanje na Zapadnom Balkanu tvrdnjom da svi Srbi u regionu, bez obzira gdje žive, treba da budu ujedinjeni pod jednim političkim kišobranom. Krajnji cilj je stvaranje povoljnih međunarodnih uslova koji bi mogli da omoguće Srbiji da prekroji svoje granice.

2011: Usvajanje Strategije o dijaspori i Srbima u regionu

• Srbija je usvojila Strategiju očuvanja i jačanja odnosa sa dijasporom i Srbima u regionu, naglašavajući cilj „očuvanja i jačanja srpskog identiteta“ među Srbima u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. Široko tumačena kao „Memorandum II“, ova strategija ažurira ranije nacionalne strategije.

2013: Uvođenje pojma „srpski svet“

• Termin „srpski svet“ ušao je u javni diskurs kao rebrendiranje ranijih koncepata teritorijalnog ujedinjenja Srba, po uzoru na „Ruski mir“. Ova inicijativa uključuje i političku i kulturnu dimenziju za proširenje srpskog uticaja.

2019: Donošenje Povelje o kulturnom prostoru Srbije

• Povelju o kulturnom prostoru Srbije potpisali su ministri kulture Srbije i Republike Srpske, afirmišući „kulturnu koheziju“ među Srbima u regionu. Ovaj potez je ojačao strateški cilj ujedinjenja svih Srba u zajedničkom kulturnom okviru.

2020: Usvajanje Strategije nacionalne bezbjednosti Srbije

• Srpska Strategija nacionalne bezbjednosti dala je prioritet očuvanju Republike Srpske kao ključnom spoljnopolitičkom cilju, dodatno naglašavajući posvećenost Srbije održavanju uticaja među Srbima u regionu.

2022: Veza sa ruskom invazijom Ukrajine

• Ruska agresija na Ukrajinu naglasila je sličnosti u retorici i taktici između ruskih i srpskih narativa o teritorijalnim aspiracijama. Koncept „Srpskog sveta“ ojačao je veze Srbije sa ruskim uticajem, pri čemu je Srbija jedina evropska zemlja koja Rusiji nije uvela sankcije.

2024: Deklaracija Svesrpskog sabora

• Deklaracija o zaštiti nacionalnih i političkih prava i zajedničkoj budućnosti srpskog naroda usvojena je 8. juna 2024. godine na Svesrpskoj skupštini u Beogradu. Ovaj dokument sadrži 49 tačaka koje pokrivaju različite aspekte nacionalnog, kulturnog i političkog života srpskog naroda.

Berlinski proces: pozadina i retrospektiva

Berlinski proces pokrenut je 2014. godine kao inicijativa tadašnje njemačke kancelarke Angele Merkel, u vrijeme kada su evropske integracije Zapadnog Balkana zastale, a podrška proširenju EU jenjavala unutar same Unije. Proces je imao za cilj jačanje regionalne saradnje, jačanje ekonomske stabilnosti i usklađivanje Zapadnog Balkana sa evropskim standardima, stvarajući na kraju uslove za konačno članstvo u EU.

Međutim, geopolitička dimenzija, koja se često zanemaruje, baca svijetlo na političku pozadinu Berlinskog procesa – on je pokrenut kao odgovor na rusku aneksiju Krima.

Merkel, kao arhitektica Berlinskog procesa, zamišljala ga je kao sredstvo za njegovanje čvršćih veza među zemljama Zapadnog Balkana, kroz zajedničke projekte u infrastrukturi, obrazovanju, zapošljavanju i pomirenju. Ovi elementi su smatrani ključnim za postizanje trajne stabilnosti u regionu. Osim toga, proces je služio kao geopolitički tampon, štiteći Zapadni Balkan od vanjskih uticaja, posebno Rusije, čija je teritorijalna agresija u Ukrajini destabilizovala evropsku bezbjednost.

Berlinski proces je stavio naglasak na konkretne projekte i sporazume, kao što su međusobno priznavanje ličnih karata, univerzitetskih diploma i stručnih kvalifikacija, uz infrastrukturu, energiju i digitalnu povezanost. Takođe je eliminisao naknade za roming, postepeno rušeći barijere i gradeći jedinstveno regionalno tržište od 18 miliona ljudi. U suštini, to je integrativna inicijativa koja ima za cilj usklađivanje Zapadnog Balkana sa Evropskom unijom kroz ubrzana ulaganja.

Stoga je Berlinski proces osmišljen da integriše Zapadni Balkan bez garantovanog članstva u EU i da uskladi spoljnu i bezbjednosnu politiku regiona sa politikom EU. Njegov intenzitet i sveobuhvatan obim prevazilaze kapacitete paralelnih inicijativa koje promovišu drugi spoljni akteri.

Kroz Berlinski proces, zemlje Zapadnog Balkana imale su priliku tokom protekle decenije da postepeno napreduju ka evropskoj perspektivi. Ovo je poslužilo kao podsticaj za usvajanje reformi kritičnih za integraciju u EU. Iako Berlinski proces nije garantovao članstvo u EU zbog unutrašnjih nesuglasica oko proširenja, on je uspješno podsticao regionalnu saradnju i olakšavao implementaciju ključnih inicijativa koje približavaju regiju evropskim vrijednostima i standardima. Međutim, od samog početka sumnje u namjeru EU da ostvari značajne pomake kroz ovu inicijativu bile su podstaknute relativno ograničenim investicionim budžetom za Zapadni Balkan.

Ključni događaji u Berlinskom procesu

• 2014: Pokretanje Berlinskog procesa kao platforme za promovisanje saradnje i integracije Zapadnog Balkana u Evropsku uniju. Ključni projekti u infrastrukturi i energetici pokrenuti su kao stubovi regionalnog razvoja.
• 2015: Na samitu u Beču, regionalni lideri potpisali su sporazume koji podržavaju projekte koji imaju za cilj poboljšanje povezanosti i jačanje ekonomske stabilnosti. Predstavljena je i inicijativa za osnivanje Regionalne kancelarije za saradnju mladih (RYCO).
• 2016: Na Samitu u Parizu, Berlinski proces je dobio dodatni zamah kroz inicijative za ekološke projekte i unaprijeđenje obrazovnih programa. Sporazumi o profesionalnoj saradnji i mobilnosti mladih postali su centralne teme.
• 2017: Samit u Trstu pokrenuo je niz infrastrukturnih projekata, uključujući i one u sektoru transporta, uz sporazume o energetskoj povezanosti. Uvedena je i ideja o zajedničkom regionalnom tržištu.
• 2018: Samit u Londonu naglasio je vladavinu prava i napore u borbi protiv korupcije kao ključne preduslove za regionalnu stabilnost i ekonomsku saradnju.
• 2020: Samit u Sofiji usvojio je Akcioni plan za uspostavljanje zajedničkog regionalnog tržišta, uključujući slobodno kretanje ljudi, roba, usluga i kapitala.
• 2021: Ukinute su naknade za roming među zemljama Zapadnog Balkana, što je postalo jedno od najvidljivijih dostignuća Berlinskog procesa, olakšavajući komunikaciju i poslovanje širom regiona.
• 2024: Berlinski samit obilježio je desetu godišnjicu procesa. Evropska unija izdvojila je milijardu eura pomoći za energetski sektor Zapadnog Balkana, čime je Berlinski proces postao pokretačka snaga zelene tranzicije i održivog razvoja u regionu.

Širi kontekst integracije Zapadnog Balkana

Suštinski aspekt razumijevanja procesa integracije Zapadnog Balkana je prepoznavanje činjenice da samo praćenje mapa puta i ispunjavanje poglavlja nije dovoljno. Predviđeni zadaci idu mnogo dalje od tehničkih stvari, zahtijevajući demokratizaciju i tranziciju najveće države u regionu, Srbije, od ruskog uticaja ka prihvatanju vrijednosti civilizacije Zapada i Evropske unije.

Jedan od najznačajnijih ciljeva Berlinskog procesa u tom pogledu je podsticanje pomirenja i utvrđivanje istine o žrtvama ratova 1990-ih. To uključuje procesuiranje ratnih zločina i počinilaca, uz druge mehanizme tranzicione pravde, koji su posebno ključni za poslijeratni prostor bivše Jugoslavije. Srbija, koja posebno zaostaje u suočavanju sa svojom prošlošću, igra ključnu ulogu u ovom procesu.

U tom smislu, Berlinski proces usklađuje se sa presudama i radom Haškog tribunala za zločine počinjene u bivšoj Jugoslaviji, jačajući odgovornost i pravdu kao temelje mira i regionalne stabilnosti.

Izazovi s kojima se suočava Berlinski proces

Od svog početka, Berlinski proces je funkcionisao u sijenci stalnih bezbjednosnih izazova i spoljnih uticaja, posebno iz Rusije. Na primjer: 2016. pokušaj državnog udara u Crnoj Gori, orkestriran od strane ruskih obavještajnih službi u saradnji sa elementima srpskih službi bezbjednosti. Zatim, 2017. pokušaj državnog udara u makedonskom parlamentu (Sobranie), u kojem su učestvovali ruski obavještajci i agenti sa srpskim pasošima.

U oba slučaja, ruske operacije su se oslanjale ili na aktivnu podršku ili na pasivno posmatranje srpskih bezbjednosnih struktura. Štaviše, srpski režim se često oslanjao na ove ruske aktivnosti, posebno kada je bio usklađen sa ciljevima politike „srpskog sveta“, koja je politički vezivala susjedne zemlje za Srbiju, udaljavajući ih od evropskih integracija i, samim tim, od Berlinskog procesa.

Vučićeva strategija obmanjivanja SAD i EU

Usred niza kriza koje su pogodile Evropsku uniju – od ruske aneksije Krima do pobjede Donalda Trampa na izborima 2016, migrantske krize i pandemije COVID-19 – Srbija je aktivno podrivala napore za regionalno pomirenje koje podržava Berlinski proces. Takođe je dijalog između Beograda i Prištine koristila kao oruđe za slabljenje pozicije EU na Zapadnom Balkanu, što je išlo na ruku Rusiji dok se pripremala za rat protiv Ukrajine. Vrijedi podsjetiti da je Vučić obezbjedio podršku Zapadnih vlada (SAD i Njemačke) da formiraju vladu u Srbiji 2012. obećavajući da će riješiti pitanje Kosova i normalizovati odnose Beograda i Prištine.

U početku, dok je EU bila jednoglasna, proces normalizacije izgledao je obećavajući pod Vučićevom vlašću. Tokom ovog perioda, dok su EU – posebno Angela Merkel i Njemačka – zatvarale oči pred demokratskim nazadovanjem i pitanjima ljudskih prava u Srbiji, Vučić je konsolidovao svoju apsolutnu moć na svim nivoima vlasti. Kasnije je zaustavio Berlinski proces, osnažen unutrašnjim izazovima unutar EU. Vučićeve namjere po pitanju Kosova nikada nisu bile istinske; on je samo nastojao da iskoristi fondove i investicije EU kako bi ojačao svoju autokratsku vlast, a oni su mu omogućavali da ucjenjuje samu instituciju koja ga finansira.

Rusija je bila, i ostala, zadovoljna spoljnom politikom Srbije, koja narušava bezbjednosni i spoljnopolitički okvir Evrope. Ova dinamika je omogućila Vučiću da vlada bez značajnije opozicije, dok blisko sarađuje sa Vladimirom Putinom. Istovremeno, pozicionirao se kao jedini pregovarač sa EU i SAD, paralelno jačajući veze sa Rusijom i Kinom.

Tokom Merkelinog mandata, Vučić je uživao političku i finansijsku podršku, etablirajući se kao jedan od njenih „dobrih momaka“ uz albanskog premijera Ramu, makedonskog premijera Gruevskog i mađarskog premijera Orbana. Zajedno su sarađivali na suzbijanju priliva migranata u EU. Vučić je u tom periodu dobio povjerenje i od EU i od Rusije. Međutim, uz Merkelinu podršku, „stabilokratija“ je zamijenila demokratiju kao dominantni model upravljanja na Zapadnom Balkanu, što je Berlinski proces učinilo manje efikasnim.

Pokušaj podrivanja Berlinskog procesa

Donald Tramp je 2016. neočekivano osvojio mjesto predsjednika SAD-a. Antiglobalisti i krajnje desničarske frakcije širom Evrope našli su zajednički jezik sa Trampovom korumpiranom administracijom, koja je bila naklonjena balkanskim autokratama i tražila brza rješenja u svoju korist, posebno u vezi sa dijalogom Kosova i Srbije.

Tramp je imao za cilj ubrzanu rezoluciju kako bi prikazao svoja vanjskopolitička postignuća uoči izbora 2020. Prepoznajući Trampovu žurbu, Vučić je predložio podjelu Kosova. Ričard Grenel, specijalni izaslanik SAD za Evropu, podržao je ovu ideju, što je navelo Kosovo da nevoljno uđe u pregovore. Prijedlog je predviđao zamjenu tri opštine na sjeveru Kosova za Preševsku dolinu, efektivno prekrajanje granica u Evropi.

EU, predvođena Merkel, snažno se usprotivila ovom opasnom presedanu, svjesna njegovih implikacija na druge djelove Zapadnog Balkana i šire. Ponovno iscrtavanje granica duž etničkih linija legitimisalo bi slične akcije na drugim mjestima, unapređujući Vučićevu nacionalističku viziju „srpskog sveta“, usklađenu sa Putinovim „Ruskim mirom“, koja se tada odvijala u Ukrajini. Takve akcije bi utrle put drugim teritorijalnim promjenama na globalnom nivou, ponavljajući Putinovu aneksiju Abhazije, Južne Osetije i Krima.

Ovo usklađivanje između „Srpskog sveta“ i „Ruskog mira“ naglašava njihove zajedničke ciljeve: destabilizaciju međunarodnog poretka kako bi se opravdale ekspanzionističke ambicije. Njemačka i čvrsto protivljenje EU na kraju su naveli Trampovu administraciju da javno negira bilo kakvo ozbiljno razmatranje podjele Kosova.

Kada je Tramp izgubio izbore 2020. godine, za Vučića je to bila izgubljena bitka, ali ne i rat. Oprezno je odgodio svoje planove, oslanjajući se na Grenelova uvjeravanja o Trampovoj kandidaturi za reizbor 2024. godine. Vučićeva strategija je napredovala u globalnoj klimi kontinuiranih kriza, na način što se koristio kampanjama dezinformacija i kontrolom državnih medija kako bi zadržao vlast.

Tokom Trampovog prvog mandata, Srbija je aktivno radila na potkopavanju Berlinskog procesa, usklađujući svoje interese sa autoritarnim režimom Moskve. Udaljavanje Srbije i Zapadnog Balkana od Berlinskog procesa znači udaljavanje od EU, posebno Crne Gore i Bosne i Hercegovine, koje sve više potpadaju pod zloćudan uticaj „srpskog sveta“.

Otvorena balkanska inicijativa (Mini Šengen) alternativa Berlinskom procesu

Prekretnica 2019. godine

Godina 2019. je obilježila period stagnacije u proširenju EU i zamora u pogledu evropskih integracija. Zapadni Balkan je zabilježio mali napredak, a Berlinski proces je počeo gubiti zamah zbog unutrašnjih izazova EU. U međuvremenu, Rusija se pripremala za invaziju na Ukrajinu, stvarajući turbulentno regionalno okruženje.

Inicijativa Mini Šengen pojavila se u posebno pogodnom trenutku za Rusiju, u skladu sa njenom strategijom širenja krize diljem Evrope. Dok je Berlinski proces pružio politički artikuliran okvir, iako s ograničenjima, Zapadni Balkan svjedočio je ponovnom oživljavanju ekspanzionističke politike srodne ruskoj aneksiji Krima 2014. i drugim njenim aktivnostima, kao što je okupacija Južne Osetije i Abhazije i njen nadzor nad Moldavijom i Gruzijom .

U Rusiji je država provodila društvenu „fašizaciju“ kroz medijske monopole i zloupotrebu državnih aparata, iskrivljujući domaću stvarnost, potpirujući imperijalističke ambicije ukorijenjene u ruskom pravoslavlju. Ovaj pristup je odjeknuo na Zapadnom Balkanu, gdje su poraženi nacionalistički elementi iz 1990-ih, često podržani ruskom vanjskom politikom, počeli oživljavati ekspanzionističke i mini-imperijalističke težnje.

Srbija, najveća zemlja u regionu, kojom su upravljali isti politički akteri iz 1990-ih, tražila je nacionalno jedinstvo kako bi podstakla nacionalizam sa teritorijalnim ambicijama usmjerenim na Bosnu i Hercegovinu, Kosovo i Crnu Goru (nazvanu „Mala Ukrajina“). Ove ambicije kulminirale su u zloglasnom Non-pejperu, koji navodno podržava Srbija, a prešutno podržavaju Hrvatska i Albanija. Dokument je predložio podjelu Bosne i Hercegovine na tri dijela — Republiku Srpsku, hrvatsku Hercegovinu i regiju u kojoj dominiraju Bošnjaci. Takođe je predviđao povratak Crne Gore pod uticaj Srbije i spajanje Kosova sa Albanijom kako bi se formirala „Velika Albanija“.

Ovaj politički stav pratila je inicijativa Mini Šengen, pokrenuta 2019. godine, a u narednim godinama preimenovana u Otvoreni Balkan, služeći kao lakmus test za toleranciju Zapada na teritorijalne promjene u regionu.

Prekretnice u Otvorenoj balkanskoj inicijativi

2019. godine: Pokretanje Inicijative

U oktobru 2019. inicijativu — tada poznatu kao Mini Šengen — pokrenuli su u Novom Sadu predsjednik Srbije Aleksandar Vučić, albanski premijer Edi Rama i premijer Sjeverne Makedonije Zoran Zaev. Njegov cilj je bio uspostavljanje slobodnog kretanja ljudi, roba, usluga i kapitala među državama članicama, jačanje regionalne ekonomske integracije i olakšavanje komunikacije i trgovine.

2020. godine: Pripreme za sporazume

Tokom 2020. godine, tri zemlje osnivačice radile su na sporazumima za pojednostavljenje putovanja, trgovine i ekonomskih veza. Međutim, inicijativa se suočila sa kritikama zbog nedostatka jasne međunarodne podrške, a Bosna i Hercegovina, Kosovo i Crna Gora su izrazile skepticizam, odbivši da učestvuju.

2021. godine: Rebranding i početni ugovori

Inicijativa je preimenovana u Open Balkan kako bi se naglasio njen regionalni karakter i ambicija za ujedinjenim tržištem. U septembru su potpisani prvi sporazumi, koji su podrazumijevali međusobno priznavanje radnih dozvola, koje omogućavaju građanima da rade u zemljama članicama bez birokratskih prepreka. Pojednostavljeni su granični prelazi koji omogućavaju putovanje samo sa ličnim kartama, a usvojene su i zajedničke mjere za hitne slučajeve.

2022. godine: Proširenje i dalji sporazumi

Na samitu u Ohridu, lideri su potpisali dodatne sporazume koji se odnose na poljoprivredu, energetiku i civilnu zaštitu. Dogovoreni su i planovi za razvoj digitalne infrastrukture i harmonizaciju fitosanitarnih standarda kako bi se olakšala trgovina. Posmatrači, uključujući premijera Crne Gore Dritana Abazovića i bivšeg predsjedavajućeg Savjeta ministara BiH Zorana Tegeltiju, prisustvovali su samitu, što je podstaklo spekulacije o proširenju inicijative.

2023. godine: Uslovna podrška SAD-a

SAD su ponudile uslovnu podršku Otvorenom Balkanu, naglašavajući usklađenost sa obavezama EU i inkluzivnost za sve zemlje Zapadnog Balkana. Iako je EU oprezno pozdravila inicijativu, istakla je poštovanje evropskih standarda i jednakost među državama u regionu. Uprkos ovim odobrenjima, Bosna, Kosovo i Crna Gora su i dalje bile neodlučne, navodeći zabrinutost zbog političkih motiva i potencijalnih hegemonističkih ambicija.

2024. godine: Napredak i budući planovi

Na posljednjem samitu, predsjednik Srbije Vučić obećao je izuzeće za članice Otvorenog Balkana od zabrana izvoza određene robe iz Srbije, podsticanje ekonomske saradnje i jačanje zajedničkog tržišta. Napori za privlačenje drugih zemalja iz regiona se nastavljaju, a lideri naglašavaju pojačanu saradnju.

Otvoreni Balkan u kontekstu regionalne i globalne politike

Pojava Otvorenog Balkana ima značajne geopolitičke implikacije. Iako je uokviren kao projekat regionalne integracije, izazvao je zabrinutost da služi kao sredstvo za nacionalističke ambicije Srbije pod maskom ekonomske saradnje. Kritičari tvrde da Otvoreni Balkan rizikuje da potkopa Berlinski proces njegovanjem paralelne strukture usklađene sa srpskim narativom o „Srpskom svetu“ i geopolitičkom strategijom Rusije.

Zaobilaženjem širih okvira EU, Otvoreni Balkan bi mogao destabilizovati region, omogućavajući zlonamjerne spoljne uticaje i oživljavajući ekspanzionističke težnje. Inicijativa, stoga, mora voditi delikatnu ravnotežu između podsticanja istinske regionalne saradnje i izbjegavanja zamki političke manipulacije i politike isključivanja.

Razlika između Berlinskog procesa i Otvorenog Balkana

Berlinski proces i Otvoreni Balkan značajno se razlikuju po vrsti sporazuma koje promovišu i metodama njihove implementacije. Otvoreni Balkan se oslanja na bilateralne i trilateralne sporazume, od kojih su neki ratifikovani samo u Srbiji, dok Albanija i Sjeverna Makedonija tek treba da usvoje sve predložene sporazume. Nasuprot tome, Berlinski proces se zalaže za sporazume koje su sve zemlje potpisnice na jedinstven način usvojile, podstičući jedinstveniji pristup i izgradnju većeg povjerenja među učesnicima. Ovi ugovori obuhvataju priznavanje ličnih karata, diploma i stručnih kvalifikacija, kao i saradnju u oblasti transporta, ekologije i digitalizacije.

Jedan od aspekata koji definišu Berlinski proces je njegova posvećenost pomirenju i tranzicionoj pravdi. Aktivno podržava projekte i aktivnosti usmjerene na otkrivanje činjenica o žrtvama, procesuiranje ratnih zločina i implementaciju mehanizama tranzicijske pravde. Ovakve teme nema u Otvorenom Balkanu, koji je fokusiran isključivo na ekonomske interese svojih članica. Ukratko, Berlinski proces ima za cilj povezivanje Zapadnog Balkana sa EU promicanjem saradnje kroz evropske vrijednosti i rješavanjem istorijskih sukoba. Nasuprot tome, Otvoreni Balkan daje prioritet ekonomskim koristima i trgovinskim odnosima između nekoliko zemalja u regionu, isključujući neke države Zapadnog Balkana i zanemarujući važnost pomirenja i suočavanja s prošlošću.

Otvoreni Balkan takođe odražava dominaciju Srbije u regionu i služi kao kanal ruske spoljne politike, udaljujući države Zapadnog Balkana od pristupanja EU.

Rat u Evropi

Od početka ruske invazije na Ukrajinu 2022. godine, populistički političari na Balkanu i Evropi očekivali su brzu rusku pobjedu. Lideri poput Vučića i Dodika bili su među prvima koji su podijelili ova očekivanja, a Moskva ih je uvjerila da će Putinova „specijalna operacija” trajati samo nekoliko dana. Srpski režim je posebno ćutao tokom prve nedelje invazije. Važno je napomenuti da su slična očekivanja imali i mnogi evropski lideri. Međutim, Ukrajina je pod predsjednikom Zelenskim odbila da se preda. Odlučnom odbranom, Zelenski je razbio Putinov koncept „blickriga“ i spasio svoju zemlju čistom otpornošću.

Politika suprotstavljanja ruskoj agresiji nije prevladala inicijativom evropskih političkih establišmenta. Evropsko javno mnijenje je natjeralo vlade da podrže Ukrajinu. Iskazana solidarnost prema Ukrajini, temeljila se na nepokolebljivoj podršci najkritičnijeg saveznika u Zapadnom svijetu – javnog mnijenja.

Otpor Ukrajine poremetio je planove proruskih političara na Balkanu. Ponašanje autokratskih lidera poput Vučića i Dodika, Srpske pravoslavne crkve (ključni saveznik Ruske pravoslavne crkve izvan Rusije) i mađarskog Orbana sugeriše da su očekivali brzi poraz Ukrajine. Pripreme za nove krize u Evropi, posebno na Zapadnom Balkanu, trebale su uslijediti nakon brze pobjede Rusije.

Očekivani brzi poraz Ukrajine bio je dio šireg plana da se potvrdi ruska dominacija i oslabi Zapad. Ovo bi ohrabrilo srpski režim da nastavi sa svojim mini-imperijalističkim ambicijama na Zapadnom Balkanu. Plan je predviđao raspad Bosne i Hercegovine, jednostrano proglašenje nezavisnosti Republike Srpske i ulazak srpskih snaga na sjeverno Kosovo. Nakon toga bi uslijedila puna integracija Crne Gore u „srpski svet“ i rješavanje srpskog „nacionalnog pitanja“, ukorijenjenog u Miloševićevim destruktivnim kampanjama 1990-ih.

Takav razvoj događaja bi ubrzao eroziju kredibiliteta Bajdenove administracije i utro put za Trampov povratak u Bijelu kuću. Čak i nakon Bajdenovog izbora, Ričard Grenel je održavao bliske veze sa srpskim režimom, koji je finansirao njegove aktivnosti. Grenel je ostao ključni kontakt za Vučića, koji je računao na Trampov povratak na vlast. Ovo usklađivanje s Trampovim političkim oživljavanjem takođe je bilo centralno za širu strategiju Rusije. Iako se njihovi interesi razilaze, i Srbija i Rusija prepoznale su vrijednost destabilizacije Zapada kroz Trampov potencijalni reizbor.

Budućnost Zapada u eri Trampovog povratka

Neočekivana otpornost Ukrajine osujetila je ove planove. Međutim, Vučić i Orban sada se nadaju ruskoj pobjedi kroz novu američku administraciju na čelu sa Trampom, za koju vjeruju da će „okončati rat“. Takav ishod, uz očuvanje ruskih dobitaka u Ukrajini, označio bi de facto pobjedu Putina.

Takozvana mreža „Tramp International”, ideološki i strateški povezana s Rusijom, gleda na demokratska dostignuća Zapada kao na protivnike. Slično Hitlerovom preziru prema Vajmanskom ustavu, ova mreža nastoji da iskoristi slobode i slabosti demokracije kako bi je uništila iznutra. Putinovi i Vučićevi ciljevi uključuju instaliranje političara i elita na Zapadu koji se slažu sa ideologijama krajnje desnice u Evropi, uključujući ličnosti poput Orbana, Le Pen i Fica.

Za Vučića je Evropska unija samo nužno zlo. On koristi fondove EU i ekonomski rast dok naoružava Srbiju i čeka povoljne međunarodne okolnosti da unaprijedi svoj proruski projekat „Srpski svet“. Na ovaj način evropski poreski obveznici indirektno finansiraju autokratski režim u Srbiji koji aktivno podriva evropsku bezbjednost i spoljnu politiku.

U međuvremenu, Vučić nastavlja da obmanjuje političare sa Zapada, govoreći im ono što žele da čuju dok čeka potencijalnu Trampovu pobjedu, koja bi mu mogla pružiti strateško otvaranje za njegovu prorusku agendu na Zapadnom Balkanu. Poput Putina i Orbana, Vučić ne traži direktan sukob sa Zapadom – već ima za cilj da ga preoblikuje po svom ukusu.

Trampov povratak u Bijelu kuću, ako se to dogodi, duboko bi promijenio globalnu dinamiku. Evropa, Ukrajina, Zapadni Balkan, Gruzija, Moldavija, Tajvan, Južna Koreja, Japan i NATO suočavaju se sa izazovima bez presedana i neizvjesnom budućnošću.

Evropska unija i Zapadni Balkan u Trampovoj eri

Nakon dubokih promjena u Sjedinjenim Državama, Trampov sljedeći fokus je odnos s Evropskom unijom. Trampov dugoročni cilj je da EU učini politički nekoherentnom, pretvarajući je u ekonomsko oruđe podređeno odnosima njegovog režima s Istokom. Signali su alarmantni: zahtjeva se usklađenost. Trampov režim podržavat će samo kandidate u državama članicama EU koji su usklađeni s njegovom platformom „Tramp International“. Ličnosti poput Vučića, Orbana, Fica, Vildersa, Le Pen i nemačke AfD (Alternativa za Njemačku) oblikuju Evropu po Trampovom imidžu. Njihov zadatak je jasan – demontirati demokratiju i stvoriti atmosferu nebezbjednosti kroz dezinformacije, omogućavajući upravljanje kroz strah uz učvršćivanje dugoročne moći i mijenjanje društvenih vrijednosti.

Zauzvrat, autokrate i diktatori dobijaju podršku, što Zapadni Balkan čini još više podijeljenim i konstantno u opasnosti od sukoba.

Međutim, jedinstvo Evrope u podršci Ukrajini pruža nadu. Uprkos naporima Srbije, Mađarske i Slovačke da potkopaju odbranu Ukrajine od Rusije, EU je pronašla snagu u svojoj zajedničkoj spoljnoj i bezbjednosnoj politici da se suprotstavi Trampovim obećanjima iz kampanje. Njemačka ministrica vanjskih poslova Analena Berbok naglašava da njemački odgovor na Trampovo „Amerika na prvom mjestu“ neće biti „Njemačka na prvom mjestu“, već prije, „Ujedinjena i jaka Evropa na prvom mjestu“.

Potencijalni budući njemački kancelar Fridrih Merc iz CDU-a najavio je strog ultimatum Putinu: „Rusija ima 24 sata da se povuče iz Ukrajine, ili će Njemačka ukinuti sva ograničenja na dalekosežno njemačko oružje za Ukrajinu“. Poljski predsjednik Andžej Duda jasno je stavio do znanja Trampu da je Poljska ujedinjena u odbrani Evrope od Rusije i da će svako kolebanje smatrati izdajom. Boris Džonson, bivši Trampov pristalica, insistira da Velika Britanija ostaje nepokolebljiva u svom stavu da Rusija mora biti poražena u Ukrajini. Francuski predsjednik Emanuel Makron naglašava važnost odbrane evropskih interesa suočenih s bilo kakvim promjenama u američkoj vanjskoj politici pod Trampom.

Iako ovaj jedinstveni stav predstavlja neočekivani razvoj događaja za mnoge autokrate unutar Trampove internacionale u Evropi, Vučić i Orban ostaju odlučni da naruše evropsko jedinstvo. Oni nastavljaju da narušavaju ugled EU, tvrdeći da su se okolnosti promijenile i da se EU mora prilagoditi. Upravo to je narativ koji Putin želi da pojača.

Berlinski proces i Zapadni Balkan

Berlinski proces više ne uživa većinsku podršku u Srbiji, najvećoj zemlji u regionu. Ipak, čak i u svom nepotpunom obliku, Berlinski proces ostaje primarna linija odbrane Zapadnog Balkana od ruske vanjske politike. Proces je doduše slab i manjkav, ali to je jedini okvir koji regionu može biti od koristi.

Bez Zapadnog Balkana ne može biti ujedinjene Evrope. Bez Moldavije, Gruzije i Ukrajine ne može biti bezbjedne Evrope. Unatoč brojnim neslaganjima i ranjivostima, EU je jedini garant očuvanja vrijednosti potrebnih za odupiranje imperijalističkim ambicijama Rusije i drugih koji tek treba da otkriju svoj stav.

Iako se Evropa možda osjeća izolovano, još uvijek ima kapacitet da brani svoje principe i ostane najprosperitetnija regija svijeta.

__________________________________________

Kontroverza „non-paper“

Slovenački mediji su u aprilu 2021. izvijestili o navodnom „non-pejperu“ koji se pripisuje tadašnjem slovenačkom premijeru Janezu Janši. Prema tim izvještajima, u dokumentu su navedeni prijedlozi za prekrajanje granica na Zapadnom Balkanu, uključujući podjelu Bosne i Hercegovine, pripajanje Republike Srpske Srbiji i ujedinjenje Kosova sa Albanijom.

Članci objavljeni u rubrici „Mišljenja“ odražavaju lično mišljenje autora i ne moraju se podudarati sa stavom Centra.